God is een DJ: over muziekfestivals en geloof

Ben jij een fervent festivalbezoeker? Misschien hunker je dan stiekem naar religieuze ervaringen. Promovenda Heleen Kommers onderzocht de relatie tussen muziekfestivals en religie. En ontdekte hoe heavy metal letterlijk een hemelse ervaring kan zijn.

Natuurlijk zal een atheïst zich niet bekeren na een bezoekje aan Lowlands. Een paar muzikale noten en een drassig grasveld drijven je niet meteen in de armen van de Heer. Waar het Kommers om gaat is dat muziekfestivals wel degelijk een “religie-achtige” ervaring kunnen bieden. Kommers: “Denk bijvoorbeeld aan het ontwikkelen van een sterk saamhorigheidsgevoel, het bieden van een sociale structuur en identiteit. Op festivals heerst een bijzondere verhouding tegenover de ‘wereld van alledag’, zoals je die bij religieuze sekten aantreft. Ook zijn rituelen volop aanwezig.” Juist dit maakt ze zo aantrekkelijk voor sommige mensen.

Onbewust gelovig
Veel theoretici beschrijven de festivalervaring als een vorm van “implicit religion.” God mag dan dood zijn, de behoefte aan religie blijft bestaan. En vindt andere vormen. “Volgens een auteur als Robin Sylvan functioneert de cultuur van de popmuziek als een religieuze gemeenschap, zij het op een onbewuste manier,” vertelt Kommers. “Wel erkent hij dat er belangrijke verschillen zijn met religie in de conventionele betekenis van het woord. Maar toch is er ‘religie’, ook al spreken betrokkenen dit tegen.”

Zelf denkt Kommers dat het anders zit. “Ik weet wel dat onderzoekers zaken aan het licht kunnen brengen waarvan mensen zich niet bewust zijn, maar wanneer ze zelf ten stelligste ontkennen dat er religie in het spel is? In zo’n geval kun je je als onderzoeker niet boven de informanten stellen.” Zij vond tijdens haar onderzoek meer aansluiting bij de theoloog Martin Stringer. “Volgens Stringer hebben andere vormen van religie altijd al bestaan,” vertelt Kommers. Alleen werden ze door formele religies als bijgeloof beschouwd. Maar omdat de dominantie van het christendom afneemt krijgen die andere vormen kans om aan de oppervlakte te komen.” Ziedaar de opkomst van de popmuziek en de populariteit van muziekfestivals.

Boven het gewone leven uitstijgen
Muziekfestivals hebben een eigen religieus karakter, vindt Kommers in navolging van Stringer. “Het gaat eigenlijk om een combinatie van factoren die het festival tot een geschikte omgeving maken voor het hebben van religie-achtige ervaringen. Te denken valt aan de factoren die ik al noemde, zoals het hebben van een saamhorigheidsgevoel. Maar bij religie gaat het ook om het hebben van een ervaring die het gewone overstijgt: het ‘niet-empirische’.” Dat laatste zie je vaak terug bij festivalbezoekers, meent Kommers. Ze moet denken aan een televisieprogramma over Zwarte Cross. “Daarin vertelde de vader van een ziek meisje hoe zij tijdens festivals nooit aan de ziekte denken en hoe de muziek doorwerkt. Dagenlang kunnen ze teren op dat gevoel van vrijheid en geluk.”

Voor haar onderzoek interviewde Kommers veel festivalbezoekers die over soortgelijke ervaringen vertelden. “Tussen mijn geïnterviewden zat een jongen met Asperger. Hij vertelde dat hij in het dagelijkse leven geen echte aansluiting vond, maar op festivals wel. Festivals vormen een onmisbaar deel van zijn leven en hij leeft er altijd weer naar toe. Juist het feit dat festivals anders zijn dan het alledaagse leven, dat er andere regels gelden, deed hem de beperkingen van zijn aandoeningen vergeten.”

Holy Metal
Geloof zit soms in een klein hoekje, ontdekte Kommers. “Het is interessant dat juist festivals die met name door gelovige onderzoekers verketterd werden, de hard rock en metal festivals, nog het meest geschikte milieu voor religieuze ervaringen bieden.” Veel metalliefhebbers zijn toegewijde luisteraars die zich sterk met de muziek identificeren, ontdekte Kommers. “Ook moet men veelal vooroordelen van buitenstaanders overwinnen, wat een gevoel van ‘erbij horen’ versterkt. Gebruik van religieuze symbolen is soms prominent.”

Zelf is Kommers verschoond gebleven van religieuze vervoeringen tijdens haar onderzoek. Wel vraagt de promovenda zichzelf af of ze ooit nog een festival op normale wijze kan bezoeken. “Ik heb steeds de neiging om op allerlei zaken te letten die mij vroeger ontgingen. Onlangs bezocht ik FortaRock. Dat was veel groter dan voorheen. Ik kon niet nalaten te luisteren naar reacties van mensen daarop. Het feit dat het festival minder intiem was dan voorheen had duidelijk gevolgen voor de beleving ervan.”

Titel proefschrift: “Hidden in Music. An approach to Religious Experience and Pop or Rock Festivals.” In het komende Univers magazine veel meer over festivals en muziek! In de schappen op 27 juni.

_Advertentie.