Democratie heeft goed bestuur nodig

Voor een functionerende democratie hebben we geen referendum nodig, maar een goed bestuur. De stem van de burger klinkt al voldoende door in de besluitvorming, aldus hoogleraar bestuurskunde Stavros Zouridis.

Het referendum brengt heel wat pennen in beweging. Nadat eind vorig jaar een burgemeestersclub de noodklok luidde over de democratie in Nederland onder de noemer ‘Code Oranje’, zijn het nu politieke experts die zonder referendum het eind van de democratie vrezen. In al deze diagnoses is de democratie in gevaar omdat dé mening van dé burger onvoldoende doorklinkt in de politieke besluitvorming. Niet alleen is deze diagnose onjuist, het recept werkt niet en de bijwerkingen zijn zeer schadelijk.

Waarom is deze diagnose onjuist? Ook al zijn er veel problemen in het functioneren van de democratie, het probleem is in elk geval niet dat ‘dé mening van dé burger’ de politiek onvoldoende bereikt. Bij ieder klein of groot incident – van een overlastgevende groep jongeren in Zaanstad tot Fipronil, van problemen bij de Belastingdienst tot wantoestanden bij de centrale ondernemingsraad van de politie – schalt de verontwaardiging van de burger via een mediamegafoon door Den Haag. Sterker nog, er volgen veelal ook direct ferme maatregelen om te zorgen dat zoiets nooit meer kan gebeuren. Ook kan tegenwoordig iedereen met een beetje sociale-mediawijsheid de Haagse politici in beweging krijgen. Hoezo klinkt de stem van de burger niet in de besluitvorming door? Er zijn eerder te weinig dan te veel buffers tussen burgers en bestuur.

“Stoere maatregelen die tegemoetkomen aan verontwaardiging onder burgers werken dus op korte termijn, maar maken het bestuur op langere termijn ongeloofwaardig”

Ten tweede werkt het recept niet. Het nog responsiever maken van de democratie komt, om te beginnen, het vertrouwen in het bestuur niet ten goede. Onderzoek laat zien dat meer democratie eerder verdeeldheid en onvrede zaait en daarmee het vertrouwen het bestuur aantast: kijk maar eens naar het referendum in Catalonië. Het overnemen van de roep van de burger kan volksvertegenwoordigers en bestuurders wel op korte termijn populairder maken.

Als bestuurders dat echter voortdurend doen en bij elk incident reageren met een ferme aanpak, komt er van die prachtige maatregelen weinig terecht. Dat heeft te maken met de schaarste in uitvoeringsorganisaties als de Belastingdienst, de rechterlijke macht en toezichthouders. Met meer maatregelen wordt die schaarste alleen maar erger en komt er nog minder van terecht. Stoere maatregelen die tegemoetkomen aan verontwaardiging onder burgers werken dus op korte termijn, maar maken het bestuur op langere termijn ongeloofwaardig. Met als gevolg dat het cynisme ook onder burgers toeneemt.

Het recept is ook gevaarlijk. Een nog responsievere democratie doet burgers geloven dat de optelsom van al hun wensen en eisen door het bestuur gerealiseerd kan worden. En juist hierdoor neemt de kans dat dit slaagt alleen maar af, want de schaarste in de organisaties die al die wensen moeten gaan realiseren, neemt verder toe. Het bedreigt datgene waar burgers echt iets aan hebben, namelijk goed bestuur. Dat is om te beginnen effectief bestuur, dus bestuur dat daadwerkelijk migratie weet te beheersen, dat cybercrime, ondermijnende criminaliteit, fraude en belastingontduiking kan aanpakken, dat niet alleen goed onderwijs en goede zorg belooft, maar het ook waarmaakt.

Met in de kern een goed functionerende rechtsstaat, de enige bestuurlijke institutie waarvan is aangetoond dat deze bijdraagt aan het maatschappelijk vertrouwen dat nodig is voor welvaart en ontwikkeling. Van al die pogingen om de democratie responsiever te maken is goed bestuur het slachtoffer.

Waarom blijven we toch telkens oplossingen zoeken in de democratie terwijl de echte oplossing voor vertrouwen te vinden is in goed en vooral betrouwbaar bestuur? Mijn vermoeden is dat sleutelen aan de democratie makkelijk en sexy is, terwijl goed bestuur saai en taai is. Toch is met goed bestuur meer te bereiken en is verder versterken van de responsiviteit van de democratie de grootste bedreiging voor zijn betrouwbaarheid.

Daarom een oproep aan de nieuwe coalitie: kom nu eens niet met een democratie-agenda, maar met een agenda voor goed bestuur en herstel van een betrouwbare rechtsstaat.

Ten minste drie punten zouden daarop moeten staan. Ten eerste moet aan de stiefmoederlijke behandeling van uitvoering en handhaving van wetgeving een eind komen. Eerherstel en vooral slimme investeringen zijn nodig om de kwaliteit van het bestuur in Nederland te versterken. Niet symbolische investeringen in ‘meer blauw op straat’ gaan de rechtsstaat Nederland versterken, maar goed functionerende handhavingsorganisaties – over de volle breedte, van Belastingdienst tot Openbaar Ministerie, van gemeentelijke sociale diensten tot de omgevingsdiensten.

“Burgergroeperingen hebben het opvallend vaak bij het rechte eind”

Om deze organisaties hun werk beter te kunnen laten doen, moet er een eind komen aan de verdere opeenstapeling van maatregelen die geen ander doel dienen dan vermijden dat bestuurders de schuld in de schoenen geschoven krijgen. Grote uitvoeringsorganisaties als de Nationale Politie, inspecties en sociale diensten worden dolgedraaid door de cumulatie van maatregelen die volgt op ieder incident. Meer buffers dus tussen wensen en eisen van burgers en het bestuur.

In dit opzicht zou overigens een correctief referendum, waarmee burgers het bestuur kunnen corrigeren, nog niet eens zo gek zijn. Zoals onderzoek naar de ‘wisdom of crowds’ laat zien, hebben burgergroeperingen het immers opvallend vaak bij het rechte eind.

Ten derde moet het kabinet de betrouwbaarheid van het bestuur versterken. Goed bestuur leidt tot welvaart en gelukkige burgers als ze (weer) op dat bestuur kunnen vertrouwen. Daartoe moeten bestuurders om te beginnen beloftes waarmaken. Daarnaast moeten burgers op een zorgvuldige, eerlijke en gelijke behandeling kunnen rekenen.

In plaats van sexy democratische speeltjes doet het nieuwe kabinet er beter aan nuchter te kiezen voor goed bestuur. Zoals de geschiedenis laat zien, is op goed bestuur de voorspoed en ontwikkeling van Nederland gebouwd. Er is geen enkele reden om aan te nemen dat dit in de toekomst anders zal zijn.

Sleutelen aan de democratie is sexy, goed bestuur is saai en taai.

Deze opinie verscheen eerder in Trouw.

Bekijk meer recent nieuws

Schrijf je in voor onze nieuwsbrief

Blijf op de hoogte. Meld je aan voor de nieuwsbrief van Univers.