Dolende overheid dweept met transparantie
Transparantie is het toverwoord van vandaag. Steeds vaker gebruiken politici en beleidsmakers de term te pas en te onpas. Want als iets transparant is, dan zal het wel goed zijn. Maar zo simpel is het niet, zegt PhD Erna Scholtes.
“Transparantie is eerder een verhullend dan een verhelderend begrip,” vertelt Erna Scholtes. Zo, die zit. Voor haar proefschrift Transparantie, icoon van een dolende overheid, onderzocht zij meer dan 5000 stukken uit de Tweede Kamer op het populaire begrip. Werd de term in 1995 nog maar in 145 Kamerstukken vermeld, in 2008 lag dit aantal al op 1.129. Transparantie is dus hot.
Scholtes: “Ik raakte geïnteresseerd in het begrip toen ik bij de Onderwijsinspectie werkte. Daar was toen net bekend geworden dat zij al hun resultaten openbaar moesten maken, wat tot veel commotie leidde. Dat verbaasde mij. Waarom was dat zo’n big deal”?
De populariteit van transparantie is niet zo verwonderlijk. Het woord heeft een positieve lading. “Als je als politicus roept dat je iets transparant gaat maken, dan ben je eigenlijk al klaar. Mensen geloven dan al snel dat het wel goed komt”. Maar wat bedoelen politici er eigenlijk mee? Want ironisch is genoeg is de betekenis van transparantie helemaal niet, eh, transparant.
In haar proefschrift laat Scholtes zien dat het begrip een waaier aan betekenissen kent, lang niet allemaal positief. Zo kan transparantie worden gezien als een waarde van de democratie. Zonder kenbare, ontvankelijke en betrouwbare overheid kan die niet bestaan. Maar het kan ook een middel zijn in dienst van marktwerking, of een controlemiddel.
Schadelijk kan transparantie zijn als het wordt gebruik om anderen op een schavot te zetten. Shaming and blaming, kortom. Uiteraard met het idee dat de burger ermee gebaat is vanwege de waarschuwende werking. Andersom kan trouwens ook: naming and faming. Goed gedrag op een voetstuk plaatsen, zodat het aanzet tot navolging.
“In de beleidsstukken die ik heb doorgenomen, blijven de beoogde impact en de veronderstellingen waar die op gebaseerd is, vaak impliciet”, vertelt Scholtes. Dát je het woord gebruikt, lijkt dus belangrijker dan de manier waarop. Volgens Scholtes is dat typisch voor een dolende overheid. In onzekere tijden wordt de roep om zekerheid en vastigheid groter. “In onze cultuur is het zien dominant. Zien is geloven. Dus als dingen onzeker worden, willen we ze zichtbaarder maken. Dat stelt gerust”.
Maar die geruststelling is slechts schijn. Want ingewikkelde materie reduceren tot iets simpels, werkt vaak misleidend. De realiteit wordt zo geweld aangedaan. Bovendien kun je je afvragen of het wenselijk is om alles te weten. Dat maakt de boel vaak alleen maar onoverzichtelijker. Er ligt juist een enorme maatschappelijke waarde in kunnen vertrouwen op een ander.
Transparantie is dus een toverwoord met een hoop bijwerkingen. Jammer genoeg staan die zelden op een bijsluiter vermeld. Voor Scholtes is het een uitgemaakte zaak: “Het streven naar volkomen transparantie is naïef”.
Erna Scholtes promoveert op 16 april om 16.00 uur in de aula van de UvT.
Advertentie.
