Recensie: Jan van Dijk in Universiteit van Nederland

Waarom houden Nederlanders meer van slachtoffers dan van daders? Waarom willen slachtoffers een dader in de ogen kunnen kijken? Hoe groot is de kans dat jíj slachtoffer wordt van criminelen? Jan van Dijk, als criminoloog verbonden aan Tilburg University, legt het deze week uit in zijn colleges van de Universiteit van Nederland.

De colleges werden vorig jaar opgenomen en nu uitgezonden. Van Dijk noemt slachtoffers ‘een vergeten groep van de bevolkingsstaat’, er is meer oog voor de dader in ons strafrechtstelsel. We zien slachtoffers als zwak en zielig en lijken het niet te kunnen waarderen als deze sterk en onafhankelijk blijken. Om dit te illustreren gebruikt Van Dijk het voorbeeld van Natascha Kamphusch, het Weense meisje dat in 2006 op tienjarige leeftijd werd meegenomen door Wolfgang P?iklopil en acht jaar in zijn kelder werd vastgehouden. De wereld reageerde geschokt en leefde mee, maar na haar beroemde interview waarin ze vertelde niet te huilen toen ze haar ouders weer zag, veranderde dat al snel in negatieve berichtgeving. Ze zou geen slachtoffer zijn, maar vrijwillig in die kelder hebben gezeten. Tijdens een incidentele skivakantie die ze met P?iklopil ondernam, had ze immers niet geprobeerd te ontsnappen. Ook het gegeven dat ze dik betaald werd voor het betreffende interview deed haar slachtofferimago geen goed.

Maatschappij wil zielige slachtoffers
Waar ligt dat nu aan? Van Dijk gaat terug naar het Evangelie, dat vergevingsgezindheid als het grootste goed ziet. Onwillekeurig verwacht de maatschappij ook een dergelijke houding van het slachtoffer. “Dan leggen we de lat voor hen wel erg hoog”, merkt hij op. “We houden niet van strijdlustige slachtoffers zoals Natascha Kampusch, dat vinden we verdacht.’’

Daders in de ogen kijken
‘Niet klagen, maar dragen en bidden om kracht’, dat was de gedachte tijdens de Watersnoodramp in 1953. Toch vond in de loop van de jaren de omslag plaats naar meer begeleiding voor slachtoffers. In 1974 kwamen de eerste Blijf van m’n Lijf huizen tot stand en kwam er schadeloosstelling voor slachtoffers bij geweldsmisdrijven. Er klinkt gelach in de zaal als Van Dijk het tarievenboek erbij pakt. “Nederland blijft een ‘zuunig Laand”, merkt hij droog op. Zo levert permanente schade van inwendige vrouwelijke geslachtsorganen je als slachtoffer zo’n achtduizend euro, dat bestaat uit materiële schadevergoeding en smartengeld.  “Dat is als blijk van erkenning voor het slachtoffer belangrijk, maar qua bedrag stelt het natuurlijk niets voor.”

Ook het spreekrecht voor slachtoffers komt aan bod, iets waar we in Nederland erg terughoudend in zijn vanwege hertraumatisering. Van Dijk laat ons een filmpje zien van een Amerikaanse grootmoeder wiens kleinkind om het leven is gebracht. In de rechtszaal spreekt ze tot de dader, die ze niet in de ogen kan kijken. Ook in Nederland lijken we daar nu langzamerhand naartoe te gaan, volgens Van Dijk een goede zaak. “We hebben in de huidige maatschappij mondige burgers en mondige slachtoffers’’, stelt hij. Er zijn zelfs zaken waarin nog verder wordt gegaan, zoals een ontmoeting van slachtoffer en dader in de gevangenis. Dit is echter niet voor elk geval weggelegd, de dader moet een bepaalde mate van empathie kunnen tonen.

Meer aandacht in politiek voor inbraakpreventie
Een op de drie Nederlanders is de afgelopen vijf jaar slachtoffer geweest van een delict als seksuele aantastelijkheden, inbraak, beroving, geweld, et cetera. Hoe gevoelig ben jijzelf om slachtoffer te worden? Van Dijk vertelt dat wanneer er bij je wordt ingebroken, de kans op een nieuwe inbraak in de twaalf maanden daarna maar liefst vier keer zo groot is. De bevolkingsgroepen die het meeste risico lopen zijn burgers die in steden wonen met meer dan 100.000 inwoners en tussen de 16 en 24 jaar oud zijn. Ze gaan relatief vaak uit en zijn niet getrouwd. Mannen lopen daarnaast iets meer risico dan vrouwen om slachtoffer te worden van een geweldsmisdrijf. Nederland staat hoog in de rankings als het aankomt op geweldsdelicten in combinatie met alcohol, samen met Australië, Canada en Ierland.

Vlotte prater?
Tijdens de eerste vijftien minuten lijkt Van Dijk te moeten wennen aan het podium. Wat houterig dreunt hij zijn verhaal op, maar naarmate de colleges vorderen wordt hij losser en kan hij het publiek geboeid houden met een goede combinatie van theorie, anekdotes en grapjes.

Vanavond en morgenavond vinden de laatste delen plaats van de collegereeks met Van Dijk. De eerdere drie colleges zijn hier terug te vinden.

Bekijk meer recent nieuws

Schrijf je in voor onze nieuwsbrief

Blijf op de hoogte. Meld je aan voor de nieuwsbrief van Univers.