Fethullah Gülen: couppleger of vriendelijke geleerde?

De Turkse Premier Erdogan houdt hem verantwoordelijk voor de mislukte coup. Maar wie is Fethullah Gülen, en wat is zijn gedachtengoed? Een interview met Gülen-kenner (en fan) Gürkan Çelik. Dit artikel komt uit het Univers-magazine 3. Daarin staan ook andere geluiden over Turkije. Lees daarvoor ook het internationale artikel met Turkse studenten aan Tilburg University (pagina 23, zie onder dit artikel).

Voor buitenstaanders hangt er vaak een waas van geheimzinnigheid rond de Turkse geestelijke Fethullah Gülen en zijn volgelingen. Is de Gülenbeweging het gezicht van een gematigde en verlichte islam die in harmonie met westerse samenlevingen kan bestaan? Is het een diepreligieuze, conservatief-islamitische beweging? Of misschien allebei?

Gürkan Çelik promoveerde acht jaar geleden op de beweging bij de faculteit Geesteswetenschappen, en schreef sindsdien verschillende boeken over Gülen. Na zijn promotie doceerde hij onder andere leiderschap bij hogeschool Windesheim. Nu is hij lector crosscultureel ondernemerschap bij Inholland, maar dit interview geeft hij in zijn rol als Gülenkenner.

Als hij als wetenschapper over de beweging praat, gebruikt Çelik consequent het afstandelijke ‘ze’. Toch was Çelik zelf ook actief in door Gülen geïnspireerde organisaties: zes jaar als voorzitter van de stichting Cosmicus, een studenten- en alumniorganisatie die zich bezighoudt met onder andere lezingen en excursies.Maar noem hem geen Gülenist. “Ik heb een hekel aan dat woord”, zegt Çelik. “Ik ben liberaal, maar geen liberalist. Ik ben sociaal, maar geen socialist. Ik heb moslim, maar geen islamist.” Het tekent de Gülenbeweging: veel op Gülen geïnspireerde organisaties afficheren zichzelf evenmin met zijn naam.

De beweging staat onder druk. Volgens de Turkse president Erdogan is Gülen het brein achter de mislukte coup in juli. Dat zorgt voor spanningen tussen aanhangers van Erdogan en Gülen binnen en buiten Turkije. Erdogan heeft inmiddels zesduizend mensen gearresteerd omdat ze bij de coup betrokken zouden zijn. Nog veel meer Turken verloren hun baan: in het onderwijs veertigduizend, deels vanwege vermeende banden met Gülen.

Ook in Nederland heeft de Gülenbeweging het sinds juli moeilijk: aanhangers worden bedreigd, en ouders haalden – soms onder druk van anderen in de Turkse gemeenschap – hun kinderen van scholen die aan Gülen gelieerd zouden zijn.

Wat is de kern van Gülens gedachtengoed?

“In drie woorden: mens, mens, mens. Gülen zegt: ‘Wij zijn eerst mensen, daarna moslims.’ Het gaat erom dat je een ethisch en goed mens bent, en iemand die meedoet aan de samenleving. Onderwijs en dialoog zijn voor Gülen heel belangrijk. Je moet anderen accepteren en in hun waarde laten.”

Denk je dat de Gülenbeweging achter de coup zat?

“Nee. Ik heb daar geen bewijzen voor gezien. En in de geschiedenis van de beweging de afgelopen vijftig jaar zit geen geweld. Het is niet logisch. Waarom zou Gülen alles wat hij heeft opgebouwd op het spel zetten?”

Spreekt Gülen zich uit tegen het gebruik van geweld?

“In alle teksten, gesprekken en interviews. Hij gebruikt daarbij stukken uit de Koran en de uitspraken van Mohammed, de Hadith. Voor hem is democratie het middel om meer vrijheden te creëren en elkaar te leren begrijpen.”

Het is niet zo dat Gülen zich politiek afzijdig houdt, legt Çelik uit. “De beweging is een educatieve, sociale, culturele en religieuze beweging, en ook een politieke. De beweging houdt zich bezig met onderwijs, mensenrechten, liefdadigheid, dialoog. Als je je daarmee bezighoudt, ben je een actor in de politieke arena – net zoals Greenpeace dat ook is.”

“Erdogan heeft een spelletje gespeeld”

In 2010 nam Gülen een standpunt in over de modernisering van de oude militaire grondwet uit 1982. “Gülen heeft openlijk steun betuigd aan die grondwetswijziging, omdat die verandering zorgt voor meer vrijheid en democratie, en toetreding tot de EU mogelijk maakt. Koerden, Alevieten, allerlei groepen zouden meer ruimte krijgen.”

Hoe liep het af met dat referendum?

“Een meerderheid was voor, maar de regerende AK-partij heeft er nooit werk van gemaakt. Erdogan heeft een spelletje gespeeld. Erdogan is een charismatisch leider, en charismatische leiders zijn meestal ook narcistisch.”

En Gülen, is hij niet charismatisch?

“Ik vind charisma niet iets positiefs, het impliceert een blinde gehoorzaamheid. Gülen is een gezaghebbende figuur, een geleerde, en een activerend leider. Hij weet een grote groep mensen in beweging te zetten. Je zegt toch ook niet: ‘wat een charismatische profeet’? Of ‘wat een charismatische moeder’? Charisma heeft voor mij een andere connotatie.”

Wat voor man is Gülen?

“Ik heb hem drie keer gezien, en twee keer gesproken. Het is een ontzettend aardige, liefdevolle man.”

Hij moet ook minder goede eigenschappen hebben. Wat zijn die?

“Wat in westerse ogen misschien een zwakte is: hij vertelt weinig over wat hij meemaakt. Dat houdt hij bij zichzelf. Na de coup heeft hij wel veel interviews gegeven. Dat vind ik een goede zaak. Vroeger deed hij dat niet. Na het incident op 15 juli heeft hij een soort ‘coming-out’ gehad.”

Wat vind je van de kritiek dat de beweging te geheimzinnig is?

“Achteraf gezien kun je zeggen dat de beweging meer over zichzelf had moeten vertellen. Maar er was voor de couppoging ook weinig belangstelling, dus die kans kregen ze ook minder. Het is een kleine beweging. Op de 400.000 Turkse Nederlanders zijn er misschien maar enkele duizenden die zich door Gülen laten inspireren.”

“Gülen vertelt weinig over wat hij meemaakt”

Waarom noemen Nederlandse Gülenscholen zich niet ‘Gülenschool’, zoals een montessorischool zich montessorischool noemt?

“Ze worstelen daarmee. Formeel-juridisch zijn het geen Gülenscholen. Er is nooit een filosofie geformuleerd zoals voor het montessorionderwijs. Gülen zegt ook dat hij het niet kan accepteren als scholen zijn naam krijgen, omdat hij ze niet heeft opgericht. Hij heeft de oprichting van scholen alleen aangemoedigd.”

Een school kan toch op de website zetten dat ze zich door Gülen laat inspireren?

“Dat is misschien een oplossing voor hier, voor Nederland. In Turkije is dat niet gebruikelijk. Is het zo belangrijk dat je de naam Gülen koppelt aan een school? Wij Nederlanders willen graag dat iedereen zijn naam op zijn voorhoofd schrijft, omdat we uit een traditie van verzuiling komen. We willen je kunnen identificeren als lid van een bepaalde stroming, anders hoor je er niet bij en ben je misschien wel gevaarlijk. Ik weet dat die scholen niet voor 100 procent bestaan uit mensen de zich door Gülen laten inspireren. Uiteindelijk is het aan scholen zelf om te beslissen hoe ze hiermee omgaan.”

Heeft het ook te maken met de traditie van secularisme in Turkije? Dat het jarenlang risico’s met zich meebracht om een school te verbinden aan een islamitische denker?

“Dat is een tweede reden. In het seculiere Turkije was het de gewoonte je religieuze identiteit te verbergen, anders kwam je niet ver als ondernemer of in de ambtenarij. 99 procent van deze scholen zijn trouwens moderne scholen. Ze verschillen niet van de openbare scholen hier in Nederland.”

Voed je zelf je kinderen op volgens de ideeën van Gülen?

“Mijn kinderen hebben op een katholieke basisschool gezeten, en gaan nu naar een christelijke middelbare school. Ik voed ze op om ethisch goede mensen te zijn. Dat zijn dingen die ik bij Gülen lees, maar of je het nu Gülen of Erasmus noemt, interesseert me niet.”

Maar als ik vraag naar de grootste islamitische geleerde van dit moment is, dan zeg je…

“Ik ken niet de hele islamitische wereld even goed, maar ik beschouw Gülen als één van de grote islamitische geleerden van deze tijd.”

In het AD kwalificeerden Turkije-deskundigen de beweging onlangs als een ‘conservatief islamitische beweging’ die schuilgaat achter een modern rookgordijn.

“Die mensen zijn geen Turkije-kenners en zeker geen ‘Gülenologen’. Ze hebben geen enkel boek van Gülen gelezen.”

“De beweging is geïnspireerd op de islam”

Maar is de beweging conservatief?

“De beweging is geïnspireerd op de islam. Dat kun je conservatief noemen. Geloof is een belangrijk ideaal. Gülen is een islamgeleerde. Hij staat in de traditie van onder andere de in 1960 overleden Koerdische geleerde Said Nursi, die de verzen van de Koran interpreteerde voor de huidige tijd, met het oog op de huidige ontwikkelingen, bijvoorbeeld in de wetenschap. Geloof staat bij hen allebei centraal.”

Gülen en Nursi geven religieuze moslims dus adviezen voor het leven in de moderne tijd?

“Precies. Gülen vindt geloof een persoonlijke kwestie. Daarom is hij een voorstander van het scheiden van politiek en geloof. Hij is een van de belangrijkste critici van de politieke islam, zoals je die nu bij de AK-partij in Turkije ziet. De politiek is een dagelijks spel, en de islam mag geen spel worden. De islam overstijgt dat niveau. Bovendien mag er volgens Gülen niemand tussen een individu en God instaan.”

De Gülenbeweging is helemaal geen enge club dus?

“Nee. Eng lijkt het, omdat het niet wordt uitgelegd.”

Waarom doet de beweging dat niet?

“Onkundigheid. Ze moeten daar meer en meer aandacht aan besteden. Ik zie de coup als een grote kans voor hen: een kans om uitleg te geven over de beweging en hun idealen. Wat motiveert hen? Wat is je brandstof, wat stimuleert je? En waar wil je heen, wat is de bestemming?”

En, wat is de bestemming?

“Dat mensen een goed mens worden en de samenlevingen goede samenlevingen worden. Is de bestemming dat we allemaal moslim worden? Laat mensen doen wat ze willen doen, of ze nu christen, atheïst of moslim willen zijn. In de islam staat een ding centraal: de vrijheid van de mens. Als er bewegingen of geleerden zijn die daaraan tornen, dan zijn ze niet op de juiste manier bezig met de islam.”

Wie is Fethullah Gülen?

Fethullah Gülen werd in 1941 geboren in een dorpje in het noordoosten van Turkije. Hij haalde op zijn achttiende zijn vergunning om als ‘staatsimam’ te mogen preken in Turkije. Dat deed hij niet alleen in moskeeën, maar vooral ook daarbuiten. Gülen wilde de Turken opleiden tot goede, ethische mensen. Onderwijs speelt in zijn ogen een grote rol in de strijd tegen armoede, onwetendheid en verdeeldheid. Hij moedigde mensen aan om scholen op te richten, en zorgde bijvoorbeeld voor studentenhuizen voor arme studenten.

Bij de laatste Turkse staatsgreep in 1997 dwong het leger de Turkse regering van premier Erbakan af te treden. Zijn islamitische partij werd verboden. In 1999 vaardigde de nieuwe regering een arrestatiebevel uit tegen Gülen, die op dat moment in Amerika was voor medische behandeling. Gülen verblijft sindsdien in de Verenigde Staten, en ontvangt daar dagelijks een groep studenten om over het geloof te praten.

Gülen steunde vanuit Amerika de maatregelen die Erdogan in zijn begintijd als premier nam om Turkije te democratiseren en de rechten van minderheden te verbeteren. Sinds 2010 geeft Gülen steeds vaker kritiek op Erdogan, onder andere op zijn harde optreden bij de protesten in het Gezipark in 2013.

In Turkije zijn er volgens Gürkan Çelik zeker 300 scholen opgericht geïnspireerd door Gülen. Deze zijn inmiddels allemaal gesloten. Buiten Turkije zijn ongeveer 2000 ‘Gülenscholen’.

Univers-magazine 3. Daarin o.a. onderstaand artikel met Turkse studenten over de ontwikkelingen in Turkije.

Bekijk meer recent nieuws

Schrijf je in voor onze nieuwsbrief

Blijf op de hoogte. Meld je aan voor de nieuwsbrief van Univers.