Lezing Hirsch Ballin over recht en vrede

Vrede moet méér zijn dan afwezigheid van oorlog. Anders riskeren we de rechtsorde. Alleen aandacht voor onvrede en ervaren onrecht biedt vooruitzicht. Aldus Ernst Hirsch Ballin in de jaarlijkse Henri Nouwenlezing.

Vrede, de wapens zwijgen. Is dat waaraan denken als het woord “vrede” valt? Het Bijbelse sleutelwoord shalom heeft een veel ruimere en diepere betekenis dan beëindiging van wapengeweld. In nieuwsberichten is het woord vrede vervlakt, niet veel anders dan een toestand waarin de wapens zijn neergelegd. Maar shalom reikt veel dieper en is, zou ik willen zeggen, veel persoonlijker. Shalom is nauw verbonden met gerechtigheid en duidt op een ongeschonden, integere ordening, die door geweld zou worden verstoord. In de Psalmen is shalom als geschenk van God meer dan politieke rust en afwezigheid van geweld.

Shalom is ook een tientallen eeuwen oude groet. Het Hebreeuwse woord gaat terug op een aan de semitische talen gemeenschappelijk oerwoord “šlm”, dat we in het Arabische equivalent salām herkennen: een woord dat eveneens ter begroeting wordt uitgesproken. Shalom duidt op ongeschonden, ongedeerd en heel zijn, en kan dus ook als afscheidsgroet voor de reis worden gesproken, als vaarwel.

Het Griekse woord eirēnē en het Latijnse pax hadden oorspronkelijk – in profane contexten – alleen op de onderbreking of beëindiging van oorlog betrekking. Naderhand kregen deze woorden als vertalingen van het Bijbelse woord shalom een ruimere en diepere betekenis, die ook door middeleeuwse filosofen zoals Thomas van Aquino nauw verbonden werd met een rechtvaardige ordening.

“De alledaagse opvatting van vrede is niet meer dan een lange wapenstilstand”

Dit dieper reikende begrip vrede werd in de Middeleeuwen bepalend voor wat men van rechtsordes verwachtte. Romeinse voorstellingen van pax en bijbels-christelijke werden daarin met elkaar verbonden. Dat het woord vrede in Germaanse talen etymologisch verwant is met “vriend” droeg daaraan bij. Pas in de Moderne Tijd werd “vrede” ontdaan van deze positieve lading en weer teruggebracht tot het negatieve begrip van afwezigheid van oorlog.

De alledaagse opvatting van vrede is echter niet veel meer dan een lange wapenstilstand. Diplomatieke onderhandelingen gaan gemakkelijk voorbij aan de diepere oorzaken van onvrede. Juist nu wij in Nederland ons, al is het verlaat, realiseren dat oorlogen niet ver weg zijn en de gevolgen tot hier reiken, doen we er goed aan onder ogen te zien wat we missen, als we vrede zo schraal opvatten. Het is met vrede net als met recht: als we geen oog hebben voor de persoonlijke onvrede en het persoonlijk ervaren onrecht, zullen de vrede en de rechtsorde niet lang stand houden. Dat is het risico van het denken in abstracties.

‘Opportunistische en collaborerende rechters gingen mee in de rassenwaan’

Afdalen in de diepten van noden, onvrede en onrecht

Daarom waag ik een poging, in gedachten in de diepten van noden, onvrede en onrecht af te dalen. Alleen wanneer we die ervaring verinnerlijken kunnen we de volle werking van vrede – shalom – aan het licht brengen. Contrasten kunnen helpen een helder beeld te krijgen. De priester en geleerde Henri Nouwen zag dat heel scherp en is ons daarin compromisloos voorgegaan. Hij verliet uiteindelijk de universiteit om zich persoonlijk aan zorg voor gehandicapten te wijden. Op 21 september 1996, twintig jaar geleden dus, overleed hij. Hij was een groot man als professor aan de KTU – thans de theologische faculteit van Tilburg University – en aan de universiteiten Notre Dame, Yale, Harvard, maar steeds meer werd zijn wetenschappelijke aandacht voor het pastoraat verrijkt en verdiept met persoonlijke ervaringen, daar waar de ontmoeting met de medemens niet vrijblijvend kán zijn.

Met het beeld van “de terugkeer van de verloren zoon” voor ogen, zag hij steeds scherper wat de liefde van de barmhartige Vader betekent: zelfovergave, steeds weer een stap verder wagen op weg van angst naar de liefde. “Als de ware vader moet ik erop durven vertrouwen”, schreef hij, “dat de ware vreugde en de ware vervulling gelegen zijn in het welkom heten en het liefhebben van hen die op hun levensreis gekwetst en gewond werden, zonder daarvoor iets in ruil terug te verwachten.” Henri Nouwens eigen besluit zich ten slotte in Daybreak te wijden, zich over te geven aan de dagelijkse zorg voor de ernstig gehandicapte Adam was zijn radicale, persoonlijke thuiskomst. Als een zoon die klaar was voor het vaderschap. Door zich zo hecht, zo persoonlijk te verbinden met de noden van Adam, kwam hij nader tot God. Hernri Nouwen koos radicaal voor het doorleven van die ervaring.

‘Syrië en Oekraïne zijn niet op te lossen aan de onderhandelingstafel’

Henri Nouwen zou geen Amerikaanse presidentsverkiezingen winnen, en Nederlandse Kamerverkiezingen evenmin. We zijn in het publieke debat aan grote woorden gewend geraakt: oorlog, vrede, geweld, orde, ellende, welvaart. Maar zijn grote woorden altijd verhelderend?

In mijn kleine boek “Tegen de stroom” volg ik enkele mensen die in benarde tijden (de bezetting van Nederland door nazi-Duitsland) solidair waren met degenen die slachtoffers van rassenwaan werden. Opportunistische en collaborerende rechters werkten eraan mee, de algemene regels van het bezettingsregime toe te passen. Thomas More kon ten opzichte van de autoritaire koning Hendrik VIII, die ook de kerk naar zijn hand zette, alleen nog een beroep doen op zijn geweten – en moest dat met de dood door onthoofding bekopen. Aan het slot van het boek schreef ik: “Rechtvaardigheid kan men echter niet afmeten aan het recht als een formele ordening. Rechtvaardigheid toont zich in de concrete, persoonlijke ervaring van recht of onrecht en doet dus altijd een beroep op het verstaan van mensen in hun concrete levenssituatie. Die inzet voor rechtvaardigheid is iets dat heel dichtbij komt, dat de gezindheid van mensen raakt, recht tot iets intiems maakt […].” .

‘Vluchtelingen zijn geen gelukszoekers, maar vredezoekers’

Amnesty International “is a global movement of more than 7 million people who take injustice personally”. Gelukkig begrijpen velen de noodzaak daarvan waar het gaat om schending van mensenrechten. Oók vrede moet, veel meer dan gebruikelijk, persoonlijk worden opgevat. Alleen door ons te verdiepen, solidair af te dalen in woord en daad, in de situaties waarin onrecht en onvrede heersen, zullen we vrede, shalom, in haar volle betekenis dichterbij kunnen brengen.

Dat wat zich onder onze ogen in Syrië en de Oekraïne voordoet, is niet “opgelost” door aan een onderhandelingstafel een zogenaamd vredesakkoord tot stand te brengen, maar alleen door een lang vol te houden, taaie inspanning om corruptie, uitbuiting en sociaal onrecht te bestrijden en mensen weer levensperspectieven te geven, voor henzelf en voor hun kinderen. De mensen die het vooruitzicht daarop hebben verloren en als vluchtelingen hierheen komen, zoeken zulke levensperspectieven. Wie op de vlucht is, is geen gelukzoeker, maar eigenlijk veelmeer een vrede-zoeker. Onvrede in een over het geheel genomen welvarend land als het onze wijst erop dat mensen onrecht ervaren, vaak een gebrek aan solidariteit dat zo gemakkelijk wordt beantwoord een afwijzen van solidariteit met anderen. Recht moet berust op wederkerigheid.

“Recht en vrede zijn ondeelbaar.”

Vrede vereist respect. Vrede wordt gediend door mensen die zich ieder op hun manier inzetten voor een samenleving op basis daarvan, gedragen door respect voor ieders persoonlijke waardigheid, geordend door principes van rechtvaardigheid en aandacht voor de noden van anderen. Recht en vrede zijn niet alleen met elkaar verbonden, ze zijn ook ondeelbaar. Dan wordt vrede meer dan afwezigheid van oorlog: een door rechtvaardigheid gedragen verhouding tussen mensen, nabij en veraf.  De manier waarop wij een ander begroeten, doet ertoe. Shalom dus als groet aan degenen die daarnaar uitzien.

Dit is een verkorte bewerking van de achttiende Henri Nouwenlezing. Hoogleraar in het Nederlands en Europees constitutioneel recht Ernst Hirsch Ballin sprak die 19 november 2016 uit.

_Advertentie.