Tien jaar onderzoek naar Eritrese vluchtelingen: ‘Ons beeld van Afrika is te simpel’

Haar onderzoek naar mensenhandel in de Hoorn van Afrika legde een crimineel netwerk bloot, maar resulteerde ook in een rechtszaak. Met Univers maakt TiU-hoogleraar Mirjam van Reisen de balans op van tien jaar onderzoek en blikt ze vooruit. “Het zou onethisch zijn om alleen bij te dragen aan een negatief beeld van Afrika.”

Mirjam van Reisen. Foto: Ton Toemen

“De grens tussen Ethiopië en Eritrea zit potdicht. Maar er is een onbewaakte plek, ten noorden van de stad Mek’ele. Ik kon het niet laten daar een voet over de grens te zetten. Heel kort hoor, alsof ik bij het Drielandenpunt in Vaals was.” Mirjam van Reisen, hoogleraar Internationale Betrekkingen aan Tilburg University, is net terug van een bezoek aan Ethiopië en Zimbabwe, waar ze twee boeken heeft gepresenteerd. Via de officiële route komt ze Eritrea allang niet meer binnen. Niet sinds ze, ruim tien jaar geleden, begon met haar onderzoek naar de vluchtelingenstroom uit het kleine, door een dictator geregeerd land.

Afrika ≠ migratie

“Op een conferentie hoorde ik voor het eerst over grote groepen Eritrese vluchtelingen die vastzaten in de Sinaï-woestijn. Ze werden gemarteld terwijl er met hun mobieltjes een verbinding met thuis tot stand werd gebracht. Families werden door deze afschuwelijke praktijken gedwongen grote bedragen aan losgeld te betalen.” Aanvankelijk leek het Van Reisen geen onderwerp voor een wetenschappelijke studie. “Natuurlijk dacht ik: dit moet stoppen. Academisch onderzoek leek me echter niet de snelste manier. Tot ik een jaar later van een journalist ter plekke hoorde dat de problematiek maar niet werd opgepikt. Toen heb ik besloten systematisch onderzoek te gaan doen.”

Het jongste onderzoeksresultaat is een omvangrijke studie naar de sociale betekenis van migratie in Oost-Afrika en de functie van mobiele communicatiemiddelen op dat continent. Een internationaal team van onderzoekers schreef meer dan veertig hoofdstukken en Van Reisen stelde vervolgens twee boeken samen: Roaming Africa en Mobile Africa (beide uit 2019). “Deze publicaties geven een bredere context aan mijn vorige werk over migratiestromen en mensenhandel. Dat wilde ik graag, want die onderwerpen zijn behoorlijk op de spits gedreven. Vooral als het gaat om immigratie vanuit Afrika naar Europa.”

Ze ziet dat Afrika vaak wordt versimpeld, zowel in politiek beleid als in de publieke discussie. “Eén – vaak negatieve – gebeurtenis in Afrika haalt hier de krantenkoppen en wordt representatief voor het hele continent. Tijdens de ebola-uitbraak in Liberia, een specifieke regio in een enorm werelddeel, zag je dat Afrika stond voor ebola. En op dit moment staat heel Afrika voor migratie.”

Van Reisen ziet het als haar wetenschappelijke plicht om een genuanceerd verhaal te bieden. “Ik vind het onethisch om met mijn onderzoek bij te dragen aan dat gesimplificeerde beeld. Mensenhandel is natuurlijk negatief. Maar is migratie dat ook? In Europa zien we het zo: als het overschrijden van grenzen. In de regio die ik onderzoek zijn grenzen artificieel, en is het de normaalste zaak om ze over te steken en te migreren.”

VN Veiligheidsraad

Foto: Ton Toemen

Op de grens tussen Ethiopië en Eritrea na dan. Samen met haar TiU-collega Conny Rijken, hoogleraar Mensenhandel en Globalisering, publiceerde Van Reisen uitgebreid over de genadeloze praktijken van mensenhandelaars in de Sinaï-woestijn.

Het boek The Human Trafficking Cycle: Sinai and Beyond (2014) kreeg internationale aandacht, omdat het aantoonde dat vluchtelingen uit Eritrea na een vrijlating of een bevrijding van de mensenhandelaren in Sinaï elders opnieuw in de problemen komen. “Zodra ze de grens overgaan, komen ze terecht in een vicieuze cirkel van uitbuiting.”

Nog later, toen ze haar onderzoeksresultaten naast elkaar legde voor het boek Human Trafficking and Trauma in the Digital Era (2017), zag ze het verband tussen meerdere groepen mensenhandelaren, die in heel Noord-Afrika actief waren. Ze wist de organisatie van die bendes zelfs terug te leiden naar een aantal hoge Eritrese militaire officieren.

“Zodra vluchtelingen uit Eritrea de grens oversteken, komen ze terecht in een vicieuze cirkel van uitbuiting”

“Ik was niet uit op ontmaskering, of op het aanwijzen van schuldigen, maar in 2018 publiceerde de VN Veiligheidsraad een resolutie waarin een aantal namen stonden van mensenhandelaren die overeenkwamen met onze onderzoeksresultaten. Met die resolutie zette de VN deze personen op een zwarte lijst. Mijn werkwijze is destijds bekritiseerd om vermeende eenzijdigheid. Dat de VN tot dezelfde conclusie kwam als wij, voelde voor mij als genoegdoening.”

Veelgevraagd en voor de rechter gedaagd

Rond 2015, tijdens de vluchtelingencrisis, bereikte een groot aantal Eritreeërs Nederland. Van Reisen was vaak te zien en te horen als Eritrea-expert in de nationale media, en ze liet zich kritisch uit over ‘de lange arm van Asmara’. Ze vertelde over de gevaren van de vluchtroute en waarschuwde dat ook in Nederland vluchtelingen uit Eritrea niet veilig waren. Zowel in opvangkampen in buurlanden als in Nederlandse azc’s zijn agenten van de Eritrese regering actief.

Het duurde niet lang voor Van Reisen zelf het doelwit werd van die spionnen. Zowel on- als offline werd ze lastiggevallen en bedreigd. Van Reisen werd wegens smaad zelfs voor de rechter gedaagd door de voorzitter van de jongerenbeweging van de PFDJ, de enige partij die in het land is toegestaan.

Van Reisen won de rechtszaak. En al blijven de trollen haar tot op heden provoceren, ze kijkt er niet meer naar. “Ik hoef het niet te zien, ik log niet meer in. Op Facebook word ik geconfronteerd met allerlei nare, gefotoshopte afbeeldingen van mezelf, en Twitter is al helemaal vreselijk. Toen, rond 2015, deed ik al die media-optredens en publieke uitspraken wel, vooral om de misstanden in Eritrea en daarbuiten bekender en bespreekbaar te maken.”

Push en pull

Dat laatste is gelukt, denkt ze. Maar de migratiestromen in de Hoorn van Afrika hebben haar onverminderde aandacht, en niet alleen omdat ze een bijdrage wil leveren aan de beeldvorming van de regio. Ook de wetenschappelijke benadering van het fenomeen moet volgens haar veranderen. “Volgens huidige theorieën wordt migratie altijd bepaald door pull- en pushfactoren. Een model waarin motivaties naast elkaar weggestreept worden. Waarom vertrekken mensen, en wat trekt hen aan?”

De pushfactoren om te vluchten uit Eritrea, met haar dictator en eindeloze verplichte dienstplicht, zijn duidelijk. Maar voor Eritrese vluchtelingen zijn pullfactoren nauwelijks aan de orde. “Zij weten min of meer wat hen te wachten staat op de route. Zo wisten ze ook dat er hooggeplaatste Eritreeërs betrokken waren bij de mensenhandelgroeperingen in Sinaï. Maar als ze het gevaar van de vlucht kennen, wat stuurt hen dan?”

“De situatie in Eritrea is en blijft ronduit slecht”

In Mobile Africa wordt de rol van van hun mobiele telefoon besproken. “Via die telefoon ontvangen ze eenzijdige informatie, die rechtstreeks afkomstig is van mensenhandelaren. Die info duwt hen bewust een bepaalde kant op, met het doel ze te isoleren, kwetsbaar te maken en te blijven proberen de Middellandse Zee over te steken, tegen betaling natuurlijk.” Voor Van Reisen wijst dit op de aanwezigheid van een psychologisch mechanisme, dat minstens zo’n grote rol speelt als eventuele push- en pullfactoren.

Gerechtigheid

Hoewel het onderzoek veel groter en complexer is geworden dan ze ooit had kunnen voorzien, herinnert Van Reisen zich haar aanvankelijke onderzoeksdoelen nog goed. “Toen we startten met het onderzoek, wilden we documenteren. Ik werk volgens etnografische methodes en teken verhalen op. Van de verhalen van overlevenden van de martelingen in de Sinaï-woestijn tot die van de vluchtelingen die nu in de opvangkampen in Sudan en Ethiopië zitten. Dit leek me ontzettend belangrijk, omdat zij, toen ik begon, niet of nauwelijks gehoord werden. Voor deze mensen was er geen genoegdoening voor wat zij hebben meegemaakt.”

Optimistisch over enige vorm van gerechtigheid in de toekomst is ze niet. “De situatie in Eritrea is en blijft ronduit slecht. Het is ook maar de vraag of de betrokkenen op genoegdoening zitten te wachten. Sommigen van hen hebben zulke grote trauma’s; wat gebeurt er als alles weer naar boven komt?”

Toch put Van Reisen troost uit het feit dat de getuigenissen er zijn, voor het geval dat. “Na de afschaffing van Apartheid in Zuid-Afrika werd daar een Commissie van Waarheidsvinding aangesteld. Wie weet… Ik weet dat echt niet iedereen die dikke boeken van me gaat lezen, maar in ieder geval hebben wij de interviews en de verhalen gedocumenteerd. En dat kan een eerste stap richting erkenning zijn.”

_Advertentie.