Waarom is de EU zo stil tijdens de coronacrisis?

In de strijd tegen het coronavirus is de EU de grote afwezige. Univers sprak daarover met EU-jurist en rechtsfilosoof Chiara Raucea.  Wat kan de EU doen, waar faalt ze, en welke zwaktes van de Europese Unie worden door de pandemie blootgelegd?

Illustratie: Gerd Altmann

Illustratie: Gerd Altmann

“Voor we een conclusie trekken over de rol van de EU in de bestrijding van het coronavirus, is het belangrijk om te weten waartoe de EU wel en niet bevoegd is”, zegt Chiara Raucea, universitair docent rechtsfilosofie aan Tilburg Law School. De stilte uit Brussel tijdens de coronacrisis is geen teken van onwil, maar eerder van letterlijke onmacht.

“De crisis is er een in het domein van de gezondheidszorg en dat is geen bevoegdheid van Brussel,” zegt Raucea. “Op het gebied van volksgezondheid kan de EU dus geen gemeenschappelijk beleid voeren. Het enige dat ze kan doen is een adviserende en ondersteunende rol innemen. De lidstaten hebben zelf het laatste woord over het beleid dat ze voeren in de bestrijding van het virus.”

En dat leidt tot de nodige problemen, meent Raucea. “Als er moeilijke tijden aanbreken, geven lidstaten nationale belangen prioriteit boven Europese samenwerking. Eén van de eerste reacties van sommige lidstaten, waaronder Duitsland, nadat het virus de kop opstak in Italië, was om de export van gezichtsmaskers en medische apparatuur te limiteren.”

“De Europese Commissie reageerde hierop,” vervolgt ze, “omdat lidstaten de plicht hebben om obstakels te verwijderen die het vrije verkeer van goederen binnen de EU blokkeren. De Commissie waarschuwde dat wanneer de binnenlandse regels niet in overeenstemming zouden zijn met EU-wetgeving, er juridische stappen zouden volgen.”

Gebrek aan solidariteit ligt bij de lidstaten

Binnen haar mogelijkheden probeert de EU wel te helpen.“Een initiatief dat de Europese Commissie heeft genomen is om een gemeenschappelijke, Europese voorraad aan te leggen van medische apparatuur. Zodat wanneer het nodig is, ze de apparatuur over de verschillende gebieden kan verdelen”, zegt de rechtsfilosoof. Die maatregel komt voor sommige landen alleen te laat. “Voor Italië liggen de weken waarin die medische apparatuur nodig was in het verleden.”

‘Het is moeilijk om te spreken over solidariteit als er geen Europese agenda is’

Dat de maatregel niet op tijd is doorgevoerd, heeft enerzijds te maken met de timing en het besluitvormingsmechanisme, en anderzijds met het gebrek aan een van te voren afgesproken, gemeenschappelijk aanpak van pandemieën. “Het is moeilijk te spreken over solidariteit tijdens dergelijke noodsituaties zonder dat er een Europese agenda is die aangeeft hoe lidstaten middelen bij elkaar kunnen brengen.”

“Commentaren in de kranten spreken van een EU die niet solidair is. Dat zou je kunnen zien als een categoriefout; de solidariteitscrisis moet niet worden toegeschreven aan het supranationale orgaan: de EU. De oorzaak van de solidariteitscrisis ligt bij de lidstaten die de pandemie individueel willen oplossen.” Toch zien we dat coördinatie van de crisis op supranationaal niveau steeds urgenter wordt om de crisis effectief het hoofd te bieden, meent Raucea.

Coronacrisis gaat over landsgrenzen heen

Die coördinatie op supranationaal niveau is ook hard nodig. “Op het moment dat één land niet goed reageert op het virus en er niet in slaagt de gezondheid en het (economische) welzijn van zijn bevolking te beschermen, dan is de hele Unie daar de dupe van. In de praktijk zijn de lidstaten dus verbonden. De coronacrisis gaat over de landsgrenzen heen. Vraag is niet alleen of de EU gaat slagen in het bestrijden van deze crisis, maar of het Europese project standhoudt na een dergelijke crisis.”

Chiara Raucea

Chiara Raucea

Volgens Raucea is een belangrijke voorwaarde om de crisis op te lossen een minder kortzichtige opstelling vanuit de lidstaten. “De eerste stap die de EU-lidstaten gezamenlijk moeten nemen is het afzien van eigen beleid dat schadelijk is voor andere lidstaten.

“Een tweede stap zou moeten zijn om het vrije verkeer van personen in te dammen. Dit is nodig om het virus in de greep te krijgen op basis van wetenschappelijke richtlijnen waar op Europees niveau overeenstemming over is bereikt.

“Ten derde bevat de EU-wetgeving een scala aan instrumenten die zelden zijn gebruikt. Misschien is de tijd rijp om er gebruik van te maken.” Raucea noemt de zogenaamde solidariteitsclausule in de Europese Verdragen (artikel 222 VWEU), die de Unie de bevoegdheid geeft om alle instrumenten die haar ter beschikking staan, inclusief de militaire middelen van haar lidstaten, te mobiliseren.

“De vergadertafel staat er al, laten we die gebruiken om ook daadwerkelijk tot gezamenlijke besluiten te komen”

De clausule was aanvankelijk opgenomen in het Verdrag om de lidstaten de mogelijkheid te bieden terroristische aanslagen en natuurrampen het hoofd te bieden. Maar de gewelddadige verspreiding van de coronapandemie kan volgens Raucea evengoed als een ramp worden aangemerkt.

Volksgezondheid heeft een Europese dimensie

Is meer Europese integratie dan een noodzaak? Raucea wijst erop dat haar pleidooi niet per se zo gelezen hoeft te worden. Ze pleit ervoor bij uitdagingen met een supranationaal karakter, te handelen op dat niveau. “De vergadertafel staat er al, laten we die gebruiken om ook daadwerkelijk tot gezamenlijke besluiten te komen.” De tijd dat er op het gebied van gezondheid hoofdzakelijk vanuit lidstaten gedacht kan worden, is voorbij. “Deze crisis laat zien dat volksgezondheid ook een Europese dimensie heeft.”

Bekijk meer recent nieuws

Schrijf je in voor onze nieuwsbrief

Blijf op de hoogte. Meld je aan voor de nieuwsbrief van Univers.