Minister Bruins vreest Amerikaanse toestanden: ‘Geef onderwijsminister minder macht’

De minister van Onderwijs moet minder macht krijgen, zegt onderwijsminister Bruins. Hij vreest dat populisten na de verkiezingen willen ingrijpen in het hoger onderwijs. ‘Hele faculteiten hadden wegbezuinigd kunnen worden.’

Minister Bruins noemde zijn eigen miljardenbezuinigingen op onderwijs, cultuur en wetenschappen vaak ‘pijnlijk’ en ‘lelijk’. Nu bedankt hij zijn ‘tegenstanders’: ‘Dankzij de oppositie en andere vrienden van het onderwijs staat het onderwijs er beter voor dan elf maanden geleden.’

Na lange coalitieonderhandelingen werd Bruins gevraagd om minister van Onderwijs te worden. Hij tekende daarmee voor forse bezuinigingen zoals een omstreden langstudeerboete voor trage studenten. Maar hij is er niet rouwig om dat ‘zijn’ maatregelen onder druk van massademonstraties en felle politieke oppositie verzacht werden of verdwenen.

‘Nutteloze wetenschap’

De PVV van Geert Wilders is uit het kabinet gestapt, nieuwe verkiezingen zijn uitgeschreven en minister Bruins voelt zich vrij om te zeggen wat hij denkt van de populistische tendensen in Den Haag. ‘In dit politieke klimaat hadden ook zomaar hele faculteiten of vakgroepen wegbezuinigd kunnen worden. Want dat heet dan nutteloze wetenschap.’

Er is sinds zijn aantreden genoeg te bespreken, maar Eppo Bruins laat zich zelden interviewen. Afgelopen woensdag maakte hij even tijd voor het HOP. Hij wil waarschuwen tegen politici die de rechtsstaat ondermijnen, zegt hij na een bijeenkomst over autonomie in het hoger onderwijs.

Hoeveel macht wil je een minister in populistische tijden geven? Bruins: ‘Pas op voor al te veel sturing in het hoger onderwijs. Voor je het weet gaat de politiek er iets van vinden. We kijken bezorgd naar Amerika, maar ik denk dat we er in Nederland ook niet ver vandaan zijn geweest. We hebben hier ook mensen die zeggen dat de publieke omroep bevooroordeeld is en weggesneden kan worden. En mensen die zeggen dat wetenschap maar een mening is.’

U suggereert dat we met uw kabinet heel dichtbij Amerikaanse toestanden zijn geweest.

‘Ik zeg niet dat er specifiek iets is gebeurd. Maar we hebben in Nederland nu politieke partijen en een politiek klimaat waarin wetenschap met statuur en het hebben van een publieke omroep niet vanzelfsprekend zijn. In dit kabinet hebben de redelijke krachten ervoor gezorgd dat onze rechtsstaat nog steeds goed functioneert.’

En de NPO was bijna wegbezuinigd?

‘Dat er maar honderd miljoen wordt bezuinigd op de NPO leverde een zucht van opluchting op in Hilversum. Iedereen weet dat er ook heel andere scenario’s op tafel lagen.’

Die zucht van opluchting heb ik bij de universiteiten niet gehoord.

‘Maar de bezuinigingen van bijna een miljard euro op het hoger onderwijs waren dan ook geen meevaller. Dat waren heel lelijke bezuinigingen.’

De universiteiten zitten in de hoek waar de klappen vallen, waarschuwt u.

‘Dat klopt en daarom moeten we duidelijker maken dat het hoger onderwijs en de wetenschappen er voor de maatschappij zijn. In mijn demissionaire periode wil ik hier het gesprek over starten.’

Waarom?

‘Een deel van het politieke spectrum vindt academische vrijheid, persvrijheid, onderwijsvrijheid of de vrijheid van creatieve makers vooral lastig. Het is niet voor niets dat ik in al mijn woordvoering en debatten hamer op de rechtsstaat. En de rechtsstaat ben je met z’n allen.

‘Het betekent dat je de Raad van State serieus neemt, dat je adviesraden serieus neemt, dat je het parlement serieus neemt, maar ook dat je de wetenschap als robuuste manier van kennis vergaren serieus neemt. Er zijn partijen die daar anders naar kijken en gewoon zeggen: ik vind iets dus dat gaan we doen. Als je dat geluid sterker maakt bij de volgende verkiezingen, dan kom je heel dichtbij Amerikaanse toestanden.’

U zegt dat we de politiek moeten wantrouwen, maar u bent zelf als politicus verantwoordelijk voor bezuinigingen op de universiteiten. Dat is nogal een opvallende boodschap.

‘Politici moeten keuzes maken over de toekomst van het land. We kiezen bijvoorbeeld voor meer geld voor defensie en voor meer geld in de portemonnee van mensen. Dat kost veel geld en dat betalen we onder andere door te bezuinigen op onderwijs en onderzoek.

‘Ik vind die uitvoerbaar, al zit er ook nog een lelijke maatregel in over de onderwijskansenregeling in het voortgezet onderwijs. Het is nu aan de Kamer om te bepalen of die extra ruimte wil maken voor onderwijs en wetenschap.’

‘Ik ben hier heel duidelijk in: de politiek is verantwoordelijk voor hoe we met belastinggeld omgaan, maar ze moet zich niet met de inhoud bemoeien. Ik wil dat de minister na afloop van mijn termijn minder macht heeft, niet meer macht. Ik wil minder invloed op het commissariaat voor de media. Ik wil minder invloed op het wetenschapsbeleid. Ik wil minder invloed op hoe een journalistieke code eruitziet. Daar mag de politiek niets van vinden.’

Over de rand

Het afgelopen jaar zijn de randen regelmatig opgezocht. Partijen als de BBB en PVV vallen direct de publieke omroep of universiteiten aan. Maar een partij als de VVD gaat soms ook over de rand, wat Bruins betreft.

Claire Martens, woordvoerder hoger onderwijs van die partij, vroeg hem in april vanwege de pro-Palestijnse ‘rellen’ of hij de raden van toezicht kan aanspreken op het veiligheidsbeleid van universiteiten. Hij benoemt die raden immers, redeneerde Martens.

Op papier reageerde Bruins voorzichtig op dat verzoek, maar nu is hij stelliger. ‘De suggestie was dat ik die raden van toezicht moet gaan aanpakken. In theorie zou ik ze kunnen ontslaan. Nou, dat ga ik gewoon niet doen. Dat weiger ik.’

Als u minder macht wilt, stopt u dan met het benoemen van toezichthouders bij openbare universiteiten?

‘Je kunt je inderdaad afvragen of het wel zo verstandig is dat de minister ze benoemt. Maar die benoemingen komen tot stand in open sollicitaties en vervolgens krijg ik één naam door en kan ik mijn akkoord geven. Met dat proces heb ik op zich voldoende afstand tot de universiteit. Mijn handtekening is slechts de bevestiging van een transparant proces.’

Universiteiten zien die Kamervragen ook. Uiten ze bij u hun zorgen daarover?

‘Nee, nog niet. Maar men weet inmiddels ook wel weet dat ik nooit van mijn leven op deze manier zal ingrijpen.’

U rekent uzelf tot de redelijke krachten. In welke zin heeft u het hoger onderwijs voor Amerikaanse toestanden behoed?

‘Ik durf wel te zeggen dat ik een beschermende rol heb gehad. Zonder mezelf groter te willen maken. Maar ik zie mezelf als een hoeder van de rechtsstaat. Het is mijn missie om grondwettelijke vrijheden tot het uiterste te bewaken, nu er in de politiek mensen zijn die daar heel anders naar kijken.’

‘Kijk, wat in Amerika gebeurt is heel bijzonder en zal in Nederland niet snel gebeuren. Wij moeten altijd in coalities denken. Maar ook dan moet je heel goed nadenken wie je op mijn stoel zet. Zo iemand heeft niet de macht van een Amerikaanse president, maar je moet er wel rekening mee houden dat iemand heel anders kan denken over wetenschap en journalistiek.’

En we hebben dus aan de oppositie te danken, zegt u, en niet aan uw eigen kabinet, dat de plannen van de coalitie niet volledig uitgevoerd zijn.

‘Ik zei: dankzij de oppositie en de vele vrienden die het onderwijs heeft. In de eerste twee weken hebben we als kabinet direct de sectorplannen gered. En het was ook kabinetsbeleid om duidelijk te maken hoe buitengewoon ingewikkeld het zou zijn om de langstudeermaatregel in te voeren.

‘Nogmaals, dankzij de oppositie en de vele vrienden van het onderwijs, ook in het kabinet, is de uitgangssituatie voor een volgende bewindspersoon beter dan elf maanden geleden bij mijn aantreden.’