‘Heb jij weleens iemand verkracht?’

De openingsvraag die Sunny Bergman in haar documentaire Blauwe ballen en andere verkrachtingsmythes aan mannen stelt, is ijzersterk en zorgwekkend urgent. Het stellige antwoord van de mannen: absoluut niet. Hebben jullie wel eens seksueel geweld meegemaakt, vraagt ze daarna aan vrouwen. Hun antwoord: ja. Allemaal. Bergman: ‘Iedereen gaat weleens een grens over, maar mannen hebben dat niet door als ze geil zijn.’

Meer dan een kwart van alle vrouwen maakt seksueel geweld mee, blijkt onderzoek. Volgens sommigen is dat maar het topje van de ijsberg, omdat niet alle vrouwen die slachtoffer zijn melding maken. In haar documentaire vraagt filmmaker Sunny Bergman (1972) zich af wie de mannen zijn die seksueel geweld veroorzaken (vaak een goede bekende), waarom verkrachting bijna nooit bestraft wordt (haar woord tegen het zijne) en hoe het toch komt dat de verantwoordelijkheid nog steeds bij vrouwen wordt neergelegd (victimblaming).

De uitspraak van advocaat Gerard Spong die op camera met overtuiging beweerde dat ‘vrouwen zich snel laten verkrachten’, veroorzaakte veel commotie. Het gevolg was een paginagrote advertentie in het AD: ‘Beste Gerard, het ligt niet aan de vrouwen.’ Sunny Bergman ontving voor Blauwe ballen en andere verkrachtingsmythes een speciale vermelding van de Nipkowschijfjury. Univers sprak met Bergman en had het met haar onder andere over seksueel grensoverschrijdend gedrag onder studenten.

Waarom denken mannen dat ze recht hebben op seks?

‘Nog niet zo lang geleden waren vrouwen eigendom van de man, dat idee van entitlement zit diep in ons verankerd. Pas in 1991 is de wet aangepast, waardoor verkrachting binnen het huwelijk strafbaar is. Je hoorde als vrouw maar gewoon seks te hebben met je man. Het bewustzijn dat je op het gebied van seks gelijkwaardige partners bent, is er nog maar vrij recent.

‘Het is inmiddels normaler dat je als man ook je best doet voor het plezier van de vrouw. Maar toch, als ik naar mijn eigen herinneringen kijk dan vind ik dat mannen in de praktijk wel heel gemakzuchtig zijn, even los van mijn huidige partner dan.

‘Daar zit ook een bepaald verdriet over hoe egoïstisch mannen kunnen zijn in bed. Ik heb vaak gedacht dat het dan misschien aan mij lag, of dat ik niet genoeg voor mezelf op durfde te komen. En dat vond ik raar, omdat ik op professioneel vlak juist heel uitgesproken ben. Het is toch een kwetsbaar en emotioneel iets. De vrouwen die ik voor Blauwe ballen geïnterviewd heb, beaamden dat en dat heeft mij heel erg geholpen: ik ben niet gek.’

Weten mannen, maar ook vrouwen, wel voldoende wat seksueel grensoverschrijdend gedrag precies is en welke handelingen daaronder vallen?

‘Ik had het hierover met mijn huisgenoot Magnus, die ook in de film te zien is. Het ging erover dat hij seks had met zijn partner, die later tegen hem zei dat zij daar op dat moment echt geen zin in had. ‘Ben ik dan meteen een verkrachter?’, vraagt Magnus zich af.

‘Iedereen gaat weleens een grens over, vrouwen ook. Maar uit de praktijk blijkt dat mannen dat vaak niet doorhebben als ze geil zijn. En als je als vrouw bijvoorbeeld een grote sterke man in bed hebt die niet wil ophouden, dan wordt het eng en kies je ervoor om de lieve vrede te bewaren. Mannen realiseren zich meestal totaal niet wat dat veroorzaakt bij een vrouw.’

Iva Bicanic, directeur van Centrum Seksueel Geweld, gebruikt in een gesprek over jouw persoonlijke ervaring met verkrachting de term unaknowledged rape. Wat is dat?

‘Dat betekent dat je wel seksueel geweld hebt meegemaakt, maar dat niet als zodanig erkent. Seksueel geweld kan een wat misleidende term zijn, omdat het impliceert dat het altijd met geweld gepaard gaat. Maar het geweld is hier eigenlijk dat iemand de autonomie van jouw lichaam aantast door grenzen te overschrijden en er ook niet om consent gevraagd wordt, zoals ook bij mij het geval was.

‘Op mijn zeventiende was ik op vakantie op zo’n Grieks feesteiland. Ik was stomdronken en belandde met een oudere man in een situatie die nu, onder de nieuwe zedenwet, als verkrachting zou worden bestempeld: ik was dronken, die man trok een tampon uit mij en had seks met me. Achteraf realiseerde ik me dat ik dat eigenlijk niet wilde. Ik herinner me ook niet dat hij gevraagd heeft of ik het wel wilde.

‘Uit Amerikaans onderzoek blijkt dat 60 procent van de vrouwelijke studenten unacknowledged rape meemaakt. Als gevraagd wordt of ze weleens verkracht zijn, zeggen ze nee. Maar als gevraagd wordt of ze weleens seks tegen hun zin in hebben gehad, zeggen ze ja. Bij vrouwen is er dus ook nog een bewustzijnsslag te maken in het leren dat er grenzen overschreden zijn. Zodat het duidelijker is in situaties dat ze iets niet willen: je zou op élk moment, ook in het heetst van de strijd, moeten kunnen zeggen dat je wilt stoppen. Alhoewel slachtoffers ook meedoen omdat ze voelen dat het gevaarlijk kan zijn om nee te zeggen.’

Eén van de heersende mythes over verkrachting is dat de dader een enge man is die zich in de bosjes verstopt, een passerende vrouw van de fiets trekt en haar vervolgens verkracht. 

‘In meer dan 80 procent van de gevallen is de dader een goede bekende van het slachtoffer. Verkrachting vindt bijvoorbeeld plaats tijdens dates en one night stands, maar ook binnen relaties. We denken dat een verkrachter een monster is, omdat we gewelddadige verkrachtingen in films zien. Dat beeld is ons bewustzijn ingeslopen. Tegelijkertijd denk ik dat we niet willen accepteren dat goede mensen die dichtbij ons staan ook slechte dingen kunnen doen.’

Seksueel grensoverschrijdend gedrag komt ook onder studenten voor. Hoe zorg je ervoor dat je niet over je eigen grenzen heengaat, maar ook dat een ander dat niet bij jou doet?

‘Dat vind ik heel moeilijk, want het is niet jouw verantwoordelijkheid om te zorgen dat iemand niet over jouw grens heengaat. Als je vrouwen tips geeft, gaat het al gauw richting victimblaming: de verantwoordelijkheid wordt dan neergelegd bij het slachtoffer in plaats van bij de dader.

‘Ik heb het hier onlangs over gehad met EO-presentator Tijs van den Brink toen ik te gast was in zijn programma Dit is Tijs. Hij stelt dat als je seks en liefde bij elkaar houdt je een hoop ellende kunt voorkomen, want dan hoef je niet willekeurig iemand uit de kroeg mee te nemen om seks mee te hebben. Kijk, ik begrijp ook wel dat als je niks doet, je minder risico loopt, maar heel veel seksueel geweld gebeurt binnen monogame relaties. Wat Van den Brink zegt is daarom geen oplossing.’

‘Bovendien wil je je als jonge vrouw gewoon vrij kunnen voelen en experimenteren met seks. Onderzoeken wat je wel en niet leuk vindt hoort bij het proces van volwassen worden. Ik ga dan ook niet zeggen dat je nooit een dronken man mee naar huis moet nemen.’

Denken jongvolwassenen anders over seksualiteit en consent dan oudere generaties?

‘Mijn kinderen hebben die leeftijd en ik merk bij hen dat er meer bewustzijn is over consent. Dat komt ook omdat de nieuwe zedenwet vorig jaar is ingegaan en er nu nadrukkelijk wederzijdse toestemming voor seksueel contact moet zijn. Aan de andere kant zie ik dat veel jongens er weer conservatieve denkbeelden op nahouden, al dan niet gedreven door influencers als Andrew Tate, of het bijvoorbeeld niet geloven als vrouwen zeggen dat ze seksueel geweld hebben meegemaakt.

‘Er schijnt een heel erge angst onder mannen te leven om onterecht beschuldigd te worden. Misschien leidt die angst er wel toe dat mensen beter oppassen. Blijf dus bij elkaar checken: hebben we hier nog zin in, vinden we dit leuk? En let daarbij op ook elkaars lichaamstaal.

‘Wat je ook vaak hoort is dat porno veel onrealistische verwachtingen schept. Lang niet iedereen heeft zin in anale seks, of wil gewurgd worden. Dat zijn vrij heftige dingen waar je echt met elkaar over moet praten. Dat is altijd moeilijk, zeker als je jong bent, maar toch is het belangrijk dat je dat doet.’

Eén van de meest indrukwekkende scènes uit de documentaire is die waarin jij aan een groep mannelijke en vrouwelijke zedenrechercheurs vertelt over wat jou is overkomen op dat Griekse eiland, met name wanneer je over die tampon vertelt. De vrouwelijke rechercheurs reageren vanuit empathie en voelen de vernedering. De mannelijke rechercheurs reageren vanuit lust: ‘Als man kan ik me niet voorstellen dat je dan nog zin hebt…’ Stel je bent een vrouw die seksueel geweld heeft meegemaakt en je ziet die scene, dan zou het kunnen dat je je bij de politie niet erg veilig voelt.

‘Die scene was een groot dilemma, want ik wilde niemand afschrikken om naar de politie te gaan. Het is belangrijk dat dingen die met een verkeerde intentie worden gedaan, zoals mensen drogeren, bij de strafrechter terechtkomen en dat daders gestopt en gestraft worden. Het is ook belangrijk dat duidelijk wordt hoe groot het probleem van seksueel geweld is, want wat mij betreft neemt de maatschappij dat niet serieus genoeg. Bij de politie ligt de focus op criminaliteit, wapens en drugsbestrijding, terwijl seksueel geweld maatschappelijk gezien waarschijnlijk een véél groter probleem is.’