Wetenschappelijk wangedrag en zelfplagiaat door VU-professor

Eindelijk een bliksemafleider voor Stapel: Mart Bax, gepensioneerd hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam (VU), blijkt een nog grotere fantasie te hebben dan de voormalige Tilburgse hoogleraar. Bax verzon in een periode van vijftien jaar minstens 64 publicaties, recyclede er 92 en loog over zijn CV, prestaties en prestigieuze fellowships. De VU overweegt geen gerechtelijke stappen ‘omdat de betrokkene al geruime tijd uit dienst van de VU is (sinds 2002)’.

Dat blijkt uit het vandaag gepubliceerde onderzoeksrapport van de commissie-Baud: “De commissie komt tot de conclusie van wetenschappelijk wangedrag en fraude in de universitaire verslaglegging.”

De fraudezaak begon in 2002 al te borrelen, maar ontplofte pas toen Frank van Kolfschooten in zijn boek ‘Ontspoorde Wetenschap’ uit 2012 een hoofdstuk besteedde aan de praktijken van Bax. Desalniettemin stelde de VU pas in maart dit jaar een commissie aan om het wetenschappelijke oeuvre van Bax onder de loep te nemen. Het aanstellen duurde te lang volgens de commissie: “De commissie heeft de indruk dat het College van Bestuur deze zaak, om welke redenen dan ook, te lang niet de noodzakelijke aandacht gaf die ze verdiende. Dit soort beschuldigingen, ook als zij iemand betreffen die reeds afscheid heeft genomen van de universiteit, genereren veel onrust voor de betreffende afdeling, de discipline en de universiteit zelf.”

“Het College van Bestuur van de VU is van mening dat de commissie Baud uiterst zorgvuldig en grondig te werk is gegaan en langs navolgbare en logische lijnen haar conclusies heeft getrokken. Het College van Bestuur van de VU heeft met treurnis kennis genomen van de inhoud van het rapport, waarvan ze de conclusie, dat professor Bax zich schuldig heeft gemaakt aan wetenschappelijk wangedrag en fraude in de universitaire verslaggeving, onderschrijft,” zo schrijft het college van bestuur van de VU in een reactie.

‘Misleidend, slordig en ethisch discutabel’
Twee kwesties staan centraal in het onderzoek naar Bax’ werk. Het onderzoek van Bax in Brabant (1974-1989) ging over het verbranden van een kerk en het vernederen van heiligen door religieuze spanningen. De onderzoekscommissie heeft een helder oordeel: “De commissie constateert dienaangaande dat de empirische onderbouwing van het onderzoek van Bax in Brabant in het algemeen zowel misleidend, slordig als ethisch discutabel is.” Maar de commissie noemt het geen wetenschapsfraude, eerder sloppy science: “De commissie ontbreekt het aan voldoende bewijs om deze in veel opzichten laakbare handelswijze te kunnen kwalificeren als wetenschapsfraude. Dat zou pas kunnen indien ondubbelzinnig zou kunnen worden vastgesteld dat Bax het vernederingsritueel en de surveygegevens, dan wel de rol van de ‘informant’ zelf heeft verzonnen. Hoe dan ook, volgens wetenschappelijke standaarden die ook al golden in de tijd dat hij zijn onderzoek deed, moet Bax omgang met zijn bewijsmateriaal als misleidend worden gekwalificeerd.”

Het andere discutabele onderzoek ging over een kleine oorlog in de stad Medjugorje (Bosnië en Herzegovina) tussen 1984 en 2002. Bax onderzocht hier een vendetta die aan 140 mensen het leven zou hebben gekost. De stad is door een reeks Maria verschijningen een populaire pelgrimsbestemming geworden. Dat leidde volgens Bax tot spanningen onder de bevolking. “In verschillende hoofdstukken behandelt hij de historische achtergrond en opkomst van de Mariaverering, de rol van de zieners en de veranderingen in sociale, economische en politieke verhoudingen die de Mariaverering met zich meebracht. In het laatste empirische hoofdstuk van zijn boek, meerdere malen herdrukt, suggereert hij dat deze ontwikkelingen leidden tot heftig onderling geweld in een ‘kleine oorlog’ in 1992 die in dit kleine dorp van 3000 inwoners tot 140 doden zou hebben geleid en de vlucht van enkele honderden mensen,” zo leest het rapport van de commissie-Baud.

De commissie merkt het volgende op: “De methode en presentatie van het etnografische onderzoek (m.n. het onherkenbaarmaken van personen en plaatsen) maakt het onmogelijk bepaalde beweringen te verifiëren. Er bestaat tevens grote twijfel over bepaalde door Bax geciteerde bronnen.” Het oordeel over deze kwestie is dan ook duidelijk: ‘ernstig wetenschappelijk wangedrag’ – maar geen fraude.

‘Fraude in universitaire verslaglegging’
Bax werd door de commissie ook schuldig bevonden aan ‘fraude in universitaire verslaglegging’. De commissie oordeelt vernietigend: “Een belangrijk deel van de publicaties die onder de naam van Bax zijn opgevoerd in officiële documenten (…) bestaan niet. De artikelen suggereren dat Bax tot 2002 nog wetenschappelijk actief was, terwijl hij feitelijk na 1995 nog maar één origineel artikel heeft geschreven. Bovendien werden ook andere prestaties geclaimd op het vlak van wetenschapsvalorisatie, in de vorm van niet?bestaande onderscheidingen, niet?bestaand belangwekkende opdrachten of niet gematerialiseerde promoties.” Zo was Bax volgens eigen zeggen ‘fellow’ aan Princeton en Cornell university, maar uit het rapport blijkt dat dit nooit plaats gevonden heeft. Hij zou ook erelid zijn van het Kroatisch Genootschap van het Antropologen en Etnologen, maar dit gezelschap bestaat niet. Bax claimt onschuld: hij geeft aan dat de informatie in zijn CV niet van hem afkomstig is.

Bax deed ook aan zelfplagiaat: het recyclen van artikelen. Door het veranderen van bijvoorbeeld de samenvatting of inhoudsopgave leek het om een nieuw artikel te gaan, terwijl het stuk feitelijk gebaseerd was op eerder geschreven werk: “Door de notoir slordige literatuuropgaven, met verkeerde afleveringen, jaartallen, paginanummers van door hem geschreven, is een rookgordijn rondom zijn oeuvre ontstaan”, zo concludeert de commissie-Baud.

Het was, volgens de commissie-Baud, geen makkelijk onderzoek: “Het checken en verifiëren van antropologisch veldwerk is notoir moeilijk, iets wat al in brede kring werd erkend in de tijd dat Bax actief was. Met het verstrijken van de jaren, het veranderen van de samenlevingen en het overlijden en verdwijnen van sleutelpersonen, wordt een dergelijke controle steeds gecompliceerder. Deze moeilijkheid wordt nog vergroot door de gewoonte van Bax omplaats? en persoonsnamen steeds te wijzigen, en om niet of slechts uiterst summier naar geraadpleegde bronnen te verwijzen.” Het hielp ook niet dat Bax na 2002 zijn archief heeft ‘opgeheven’.

Reactie faculteit
De faculteit waar Bax werkzaam was, de faculteit der sociale wetenschappen laat in een verklaring weten: “Hoewel de faculteit zich realiseert dat dit rapport over een andere tijd gaat, waardeert en aanvaardt zij de harde en pijnlijke conclusies van de commissie over het gedrag van prof. em. Mart Bax, met aanvullend het besef dat ze aanzetten tot verdere bezinning en tot handelen om te voorkomen dat dergelijke praktijken zich kunnen herhalen. Er is inmiddels al veel veranderd, maar dat maakt het niet minder urgent het werk van de commissie te benutten om de kans op integriteitsschendingen verder te verkleinen, door aandacht voor bewustwording en de onderzoekscultuur als ook door initiatieven met betrekking tot de registratie van publicaties, de opslag van onderzoeksgegevens en het kunnen bespreken en melden van (vermoedens van) schendingen van wetenschappelijke integriteit.”

Lees hier het hele onderzoeksrapport ‘Draaien om de werkelijkheid – Rapport over het antropologisch werk van prof. em. M.M.G. Bax’.