Iedereen toegang tot wetenschappelijke publicaties

Alle Nederlandse wetenschappelijke publicaties zijn vanaf 2024 wereldwijd gratis online in te zien. Het is de inzet van de overheid. Universiteiten en uitgeverijen zijn in onderhandeling. Zo moet een einde gemaakt worden aan betaalmuren die wetenschappelijke publicaties ontoegankelijk maken. Nederland wil toe naar Gold Open Access. “Er is een nieuwe tijd aangebroken als het om publicaties gaat,” zegt Koen Becking, voorzitter van het College van Bestuur van Tilburg University. Hij is één van de twee onderhandelaars namens universiteiten.

Wetenschappelijke publicaties zijn goed afgeschermd. Universiteiten zijn de grootste afnemer van abonnementen. Jaarlijks vloeit zo miljoenen euro’s naar particuliere partijen. Tilburg University laat desgevraagd weten jaarlijks € 800.000,- uit te geven aan deze abonnementen. Daarmee worden publicaties vrijgemaakt voor de eigen gelederen. De rest van de maatschappij heeft alleen toegang tegen hoge kosten. Daar komt verandering in. Open Access wordt steeds meer realiteit.

Open Access
Open Access staat voor het gratis wereldwijd toegankelijk maken van wetenschappelijke publicaties, tijdschriften en boeken. Verspreiding van wetenschappelijke kennis is door het internet radicaal veranderd. De afgelopen tien jaar hebben partijen (universiteiten en uitgeverijen) al stappen gezet naar Open Access. Niet genoeg, vindt staatssecretaris Dekker. “De huidige situatie is onoverzichtelijk,” schrijft hij in een brief naar de Tweede Kamer. Betrokkenen blijken niet in staat tot één systeem te kunnen komen. Reden dat de overheid zich er nu mee bemoeit. “De overheid moet richting geven, zodat partijen weten waar ze aan toe zijn en onderling afspraken kunnen maken.” Dekker zet in op een duidelijke keuze voor Open Access.

Groen, goud en hybride
Er zijn twee wegen te bewandelen. De Green Road en de Gold Road. Bij de groene weg publiceert een auteur in een tijdschrift, en daarnaast in een gratis toegankelijk elektronisch archief (repository). Uitgeverijen bedingen vaak embargo-periodes, zodat zij exclusiviteit hebben. Dat kan variëren van enkele maanden tot jaren. De gouden weg belooft meer. De betaalverplichting verschuift van de lezer naar de auteur (de universiteit of degene die het onderzoek financiert), die voor publicatie betaalt. Abonnementskosten vervallen. Onderzoek wordt zo vrijgemaakt voor derden. Een derde mogelijkheid is die van de hybride vorm: dan bieden traditionele tijdschriften (doorgaans tegen betaling door eveneens universiteit of financierder van het onderzoek) de mogelijkheid om een individueel artikel in een tijdschrift Open Access beschikbaar te stellen.

Het zijn manieren om onderzoek vrij digitaal beschikbaar te maken voor eenieder. Nederland kiest voor de gouden route.

Universiteiten
Nederlandse universiteiten zijn verheugd dat Open Access de expliciete steun en aandacht van de regering heeft, lezen we in een reactie van VSNU op de brief van de staatssecretaris. Namens de VSNU onderhandelt Koen Becking, voorzitter van het College van Bestuur van Tilburg University, samen met Gerard Meijer (Radboud Universiteit Nijmegen) met uitgevers. Daarover sprak hij met Univers.

Becking bevestigt dat universiteiten bezig zijn met het principe van Open Access. “Wij ondersteunen Gold Open Access. Dat is niet de huidige praktijk.” Op de onderhandelingen met uitgevers wil hij niet ingaan. Wel zegt hij dat het nieuw is, dat ze dit nu namens alle universiteiten doen: “Deze gesprekken zijn altijd wel gevoerd, maar nooit zo gestructureerd.”

Uitgevers
Uitgevers worden wel eens negatief geschetst. Ze zouden vooral veel geld verdienen aan andermans werk. Dekker noemt echter juist de kwaliteitsbeoordeling en distributie van de uitgeverijen. Onderzoekers willen ook publiceren in tijdschriften die veel gelezen worden en hoog aangeschreven staan. Een goed en streng systeem van peer review is daarbij van belang. Bovendien duurt het jaren voordat een tijdschrift een status heeft opgebouwd. Uitgeverijen zijn dus relevant.

Dat beaamt Becking: “Het is niet zo dat we denken dat we dit zonder de uitgevers kunnen. Wij waarderen de rol, alleen in een andere constructie.” Becking snapt zelf namelijk ook wel dat een artikel in Word typen nog niet betekent dat het wereldwijd toegankelijk is. “Daar heb je uitgevers voor nodig.” Het gaat er niet om uitgevers buitenspel te zetten of voor minder geld op de eerste rang te zitten. Becking: “Punt is wel dat er een ander model moet komen. Namelijk Gold Open Acces, waarbij we de kosten zoveel mogelijk willen beheersen. Budgetten staan namelijk onder druk.” Aansluitend: “Wij vragen nogal wat van de uitgevers, dat begrijpen we, maar we hebben ook de steun van de politiek.”

Waarom nu en niet eerder
Omdat de ‘Big Deals’ met uitgeverijen over abonnementen dit jaar weer gemaakt worden, schrijft Dekker. De staatssecretaris ziet hier een belangrijk momentum. Waarom het niet eerder zo gestructureerd opgepakt is, weet Becking niet. Wel is volgens hem duidelijk dat er in het verleden al het een en ander ondernomen is. En nu wordt er dus echt werk van gemaakt: “Dit jaar heeft de VSNU dit dossier heel serieus opgepakt. Ik denk omdat wij allemaal zien dat er een nieuwe tijd is aangebroken als het om publicaties gaat. Kijk ook naar andere sectoren: omroepen, tijdschriften. Een tweede reden is dat de budgetten krimpen. We zullen wel moeten.”

Transitieperiode
De inzet vanuit de regering is tweeledig: óf tijdschriften bouwen al hun tijdschriften om tot Open Acces tijdschriften, óf ze moeten bereid zijn afspraken te maken die voorkomen dat er dubbel betaald wordt. In de transitieperiode gaat de voorkeur van de staatssecretaris uit naar een hybride model. Universiteiten geven juist aan de groene weg als serieus alternatief te willen blijven hanteren gedurende de gehele transitiefase. Daarmee hopen ze het probleem van ‘double dipping’ te voorkomen: dubbele betaling, zowel voor publicatie van de eigen artikelen als voor de licenties van buitenlandse artikelen. In het Verenigd Koninkrijk werd de focus op Gold open access gedurende de transitieperiode al als fout geschetst door een commissie: “In a fully open access world, the benefits of Gold open access may well outweigh those of Green open access. We are not yet in an open access world, however.”

Ook nog
Als partijen zich niet voldoende inzetten of de ontwikkelingen onvoldoende vorderen, wil Dekker samen met de minister de verplichting om Open Access te publiceren in 2016 opnemen in de Wet op het hoger en wetenschappelijk onderzoek (WHW). Helemaal nieuw is de oproep voor Open Access trouwens niet. Binnenkort is het de voor achtste keer op rij de International Open Access Week . Zo organiseert Tilburg University op donderdag 28 oktober een discussion meeting voor personeel van Tilburg University.

_Advertentie.