Botsing der onbeschavingen

Wat is wijsheid na de recente gebeurtenissen in Parijs? In zijn opinie ziet Michiel Peeters (Studentenpastor van Tilburg University) niet de oplossing in meer zelfcensuur of de verhoging van het veiligheidsniveau. ‘Nee, schijnbaar omslachtiger, fundamenteler, hoe ongemakkelijk ook: het religieuze probleem moet cultureel weer serieus genomen worden.’

Nieuw geweld, zelfde reacties. Dezelfde verklaringen: sociaal-economische of psychiatrische. Dezelfde oplossingen: gewoon wat voorzichtiger zijn met wat je zegt. Of juist: de islam Europa uit, meer controle, meer politie. Uiteindelijk aan beide kanten, een antwoord in machtstermen: wij, de ‘goeden’, zijn toch met méér of sterker dan de ‘slechten’. Maar de belangrijkste verklaring blijft buiten beschouwing: de kwestie is in de eerste plaats religieus. Of we het nu leuk vinden of niet. En een religieus probleem moet religieus aangepakt worden.

Wat is religie? Religie betreft de vraag naar de ultieme betekenis van het leven: Waar doe ik het uiteindelijk allemaal voor? Iedereen heeft die vraag. En iedereen geeft er antwoord op, expliciet of impliciet. Karl Marx gaf er een antwoord op dat velen redelijk leek. Maar een antwoord moet compleet zijn, want de mens leeft niet bij politiek alleen. Alles, het hele leven moet er ruimte in vinden: liefde, geld, eten, rust, lijden, vriendschap, onrecht, hoop, vergeving, woede, geduld, dood. Religie is – nogmaals, of we het nu leuk vinden of niet – een universeel menselijk verschijnsel. Iedereen streeft naar uiteindelijke betekenis, naar echte rechtvaardigheid, naar blijvend geluk… En alles wat we doen, doen we omdat we, vaak onbewust, hopen dat het ons een beetje dichter bij die dingen brengt. Een ‘god’ (waardering, comfort, invloed, controle, enz. enz.) is de motor van elk menselijk handelen. Alles wat ons enigszins ‘grijpt’ en in beweging zet, doet feitelijk een appel op ons ‘religieuze zintuig’, op onze behoefte aan betekenis en aan vervulling. ‘Religieuze genieën’ – stichters van grote religies en ideologieën bijvoorbeeld – spelen in op dit probleem en formuleren een ‘weg’, een ‘antwoord’ dat op de een of andere manier velen overtuigt.

Het mainstream-denken van de westerse cultuur heeft het religieuze probleem lang geleden theoretisch afgeschaft. Maar de schema’s die het moesten vervangen (sciëntisme, marxisme) zijn onvolledig en daarmee onbruikbaar gebleken. Ook de idee die nu in de mode is – we worden gelukkig, rustig, onszelf, wanneer eenieder de werkelijkheid zoveel mogelijk naar zijn hand kan zetten – is niet alleen praktisch ondoenlijk, maar wezenlijk onvoldoende. Wij vinden Mozarts muziek niet mooi omdat die is zoals we wilden, maar ze raakt ons middels iets wat we nou juist niet zelf hadden bedacht- maar wel nodig hebben. Als degene op wie we verliefd zijn, helemaal is geworden zoals wij zouden willen, is hij of zij niet interessant meer. Onze ‘redding’ moet op de een of andere manier groter zijn dan onze ideeën, moet ‘van buiten komen’; dat begrijpt elke aandachtige beschouwer van de menselijke ervaring.

Openbaringsreligie speelt daarop in.

Nog een evident gegeven dat te weinig serieus genomen wordt: niet alle religieuze oplossingen zijn even (on)deugdelijk. Zo heeft de westerse mentaliteit, al gelooft ze niet meer in God, van God een heel specifiek (christelijk) idee. Het Mysterie is redelijk en goed, God is een Vader die de vrijheid van de mens respecteert. Je kunt echter ook een heel ander Godsbeeld hebben: dat van een puur almachtig Mysterie bijvoorbeeld, waarvan de bevelen, hoe onredelijk ze ons misschien ook lijken, wet zijn waaraan gehoorzaamd moet worden. Omdat Hij God is en wij maar mensen. Theoretisch geen speld tussen te krijgen, tenzij Zijn openbaring niet geloofwaardig is (zo’n God kan overigens ook geschiedenis heten, of natuur).

Is het verkeerd om een religie te hebben? Zeker niet. Iedereen heeft een of andere religie, iedereen leeft ergens voor: het is alleen de vraag of datgene waarvoor we de facto leven, het recht heeft om ons leven op te eisen. We moeten onze religie toetsen aan ons religieuze zintuig. Het is door dergelijke toetsing dat de uitspraak van paus Franciscus: ‘Zeggen dat je mag doden in naam van God, is godslastering’, redelijker lijkt, ‘passender’, dan een God die oorlog eist. Wat moet er gebeuren? Meer zelfcensuur? Naar een politiestaat? Nee, schijnbaar omslachtiger, fundamenteler, hoe ongemakkelijk ook: het religieuze probleem moet cultureel weer serieus genomen worden. Want naarmate een dominante mentaliteit een wezenlijk menselijk probleem meer censureert, zal een persoon of groep die juist dàt probleem wel serieus neemt – hoe onvolledig en onredelijk ook – meer gehoor vinden en aanhang krijgen. In het land der blinden… En ook: een kat in het nauw…

Jongeren moeten geholpen worden te leren nadenken over de zin van het leven, van het hele leven, hun leven. Ze moeten leren zich niet tevreden te stellen met partiële oplossingen, of oplossingen die ‘niet voor rede vatbaar’ zijn, die niet overeenstemmen met de rede. Terecht werd een aantal jaar geleden opgemerkt dat er vandaag de dag geen sprake is van een botsing van beschavingen, maar van ‘onbeschavingen’: onbeschaafd, ‘onopgevoed’ is met name het ‘religieuze zintuig’ van de persoon, zijn behoefte aan totale betekenis. En wanneer dat terrein in de mens braak ligt, ongecultiveerd is, hoeft er maar iemand te komen met minimum aan gezag, een beetje overtuigingskracht, een als heilig gepresenteerd bevel, om van een mens die de betekenis van het leven zoekt, een gewelddadig monster te maken. Zeker in een sociaal-economisch en psychiatrisch gecompliceerde context als de huidige.

In elk individu zit iets dat iets oneindigs nodig heeft en dat ófwel serieus genomen wordt en zich organisch ontwikkelt, ófwel scheefgroeit en (op de een of andere manier) gewelddadig wordt. Wie de publieke zaak ter harte gaat, doet er goed aan die maatschappelijke krachten, die dit probleem serieus nemen en het niet proberen te onderdrukken of te onderwerpen, maar het op redelijke wijze trachten op te voeden (van e-ducare, naar boven laten komen, zichzelf te laten worden), ruimte te geven.

Door: Michiel Peeters, Studentenpastor van Tilburg University

_Advertentie.