Wat kan de Europese Commissie met Polen?

In Polen lijken oude, communistische tijden te herleven. Eind december kwam de nationalistisch-katholieke regering met een opmerkelijke nieuwe Mediawet. De publieke radio en tv moeten nog dit jaar veranderen in een ‘nationale omroep’. Maar: kan dat wel? Intussen is het land ook ‘gewoon’ EU-lid. Hoogleraar European and Comparative Public Law Anne Meuwese relativeert: “Het is nog maar de vraag of de Europese Commissie effectief kan ingrijpen.”Regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) laat er geen gras over groeien. Bestuursleden van de publieke omroep verliezen per direct hun baan. Hun opvolgers worden benoemd door de minister van Financiën, die ze op elk moment weer kan ontslaan. Van de publieke media wordt verwacht dat ze ‘meer mediale dekking geven aan het Poolse staatsbelang’.

Meer rare wetten

De Mediawet is slechts één van de controversiële wetten die momenteel door het parlement worden gejaagd. Ook het Constitutionele Hof – dat wetgeving toetst aan de grondwet – is aan banden gelegd. Sinds kort kunnen zaken voor het Hof eindeloos worden gerekt. Bovendien mag de regering desgewenst disciplinaire maatregelen treffen tegen rechters.

‘Dit zorgt dat de uitvoerende macht in de schoenen van de rechterlijke macht stapt’, concludeert de Poolse Raad voor de Rechtspraak. Ook de EU-top in Brussel is niet blij. Eurocommissaris Günther Oettinger (Media) zei: “Veel pleit ervoor dat we het rechtsstaatmechanisme activeren en Warschau onder toezicht plaatsen.” Genoemd mechanisme is een nieuwe procedure die voorafgaat aan de al langer bestaande ‘nucleaire optie’ van schorsing (artikel 7 van het EU-Verdrag).

Geen uitgemaakte zaak

Voor de leek lijkt het gesneden koek: EU-lidstaat Polen gaat zijn boekje ver te buiten. Maar hoogleraar Anne Meuwese relativeert: “Het staat allerminst vast dat de Europese Commissie uiteindelijk artikel 7 in werking kan of wil stellen. Het lidmaatschap van een staat wordt dan opgeschort omdat men zich niet houdt aan vastgestelde waarden als vrijheid en democratie. Het rechtsstaatmechanisme is in het leven geroepen om te voorkomen dat het ooit zo ver komt. Men wil door middel van gestructureerde dialoog de lidstaat weer in het gareel krijgen.”

“De gang naar het Hof van Justitie in Luxemburg is een andere optie, die de Europese Commissie in het geval van Hongarije heeft bewandeld. Maar dan heb je te maken met de institutionele autonomie van lidstaten en het gegeven dat de EU alleen kan raken aan nationale wetgeving als er op grond van verdragsbevoegdheden Europese wetgeving over het betreffende onderwerp is gemaakt.”

“Dit is precies waarom in het geval van Polen het rechtsstaatmechanisme wordt ingeschakeld”

Hongarije staat er al langer om bekend dat het rechtsstatelijke beginselen met voeten treedt. “Hongarije is op de vingers getikt omdat het de pensioenleeftijd van rechters verlaagde. Omdat dit neerkwam op het afzetten van rechters, betekent dit een concrete bedreiging van de rechterlijke onafhankelijkheid.” De gang naar de Europese rechter duurt echter jaren en dan is het kwaad al geschied. Bovendien kan bij de rechter alleen concrete schending van Europese wetgeving worden aangepakt, terwijl de ‘systemische bedreiging’ die uitgaat van het cumulatieve effect van concrete schendingen buiten beeld blijft. “Dit is precies waarom in het geval van Polen het rechtsstaatmechanisme wordt ingeschakeld. Dat mechanisme is geboren uit ontevredenheid over de aanpak van de Hongaarse schendingen. De effecten van de ingrepen in de Poolse mediawetgeving zijn veel breder dan de onafhankelijkheid van de media als zodanig.”

Meuwese: “In de kern gaat het dus om de schending van ‘Europese’ waarden, genoemd in artikel 2 van het EU-Verdrag, die niet zomaar voor de rechter gebracht kunnen worden als er geen Europese wetgeving over het onderwerp is. Nieuw én controversieel aan het rechtsstaatmechanisme is dat de Europese Commissie wel puur op basis van waarden mag handelen. Het is echter de vraag of de ‘dialoog’ die de Commissie wil aangaan geen averechts effect sorteert.” In dit verband verwijst Anne Meuwese naar de speech van Kim Lane Scheppele bij de opening van het academisch jaar in Tilburg. Volgens de hoogleraar van Princeton University gaat de Europese Unie ook met het nieuwe rechtsstaatmechanisme niet ver genoeg bij de aanpak van lidstaten die zwaar uit de pas lopen.

Overleg

Ook Roemenië kwam al onder de loep te liggen. Wetgeving die niet lijkt te passen in het EU-waardekader duikt kennelijk vooral op in voormalige communistische landen. Is dat toeval? “Dat weet ik niet”, antwoordt Meuwese. “Je moet voorzichtig zijn met zo’n conclusie, en niet vingerwijzen op basis van een vooroordeel. Dat is bovendien koren op de molen van de Poolse regering, die je dan reden geeft om defensief te worden. Overigens is ook Frankrijk al eens in opspraak geraakt inzake haar uitzettingsbeleid van Roma.”

Woensdag komt de Europese Commissie bijeen om te praten over Polen. Het is dus nog maar de vraag wat dit overleg exact oplevert. “Juist omdat het een nieuw mechanisme betreft met allerlei haken en ogen is het uiterst belangrijk dat de Commissie zaken als de bewijsvoering goed regelt. Daar is geen precedent voor.”

foto op homepage door Ton Toemen

_Advertentie.