Hier komt ‘wir schaffen das’ vandaan

Vlucht hoort bij het collectieve geheugen van Duitsland. Duitsers hebben het al eens ‘geschafft’. Dat zegt Stefan Gärtner, assistant professor practical theology aan Tilburg University. Gärtner schreef er de onderstaande opinie over. Deze verscheen eerder in de Volkskrant.

Ik ben een kind van vluchtelingen. Mijn moeder en mijn vader zijn aan het einde van het Tweede Wereldoorlog gevlucht uit het huidige Polen en Tsjechië. Er werd in het gezin nauwelijks over gesproken. Mijn ouders doen soms wel rare dingen. Hun kelder zit bijvoorbeeld vol met voorraden aan etenswaren die ze in hun leven waarschijnlijk niet kunnen opeten.

Toen ik als 16-jarige met vrienden wilde koken, ging ik met hen gewoon naar de kelder voor de benodigde ingrediënten. Mijn moeder kwam achter ons aangerend. Ik herinner me hoe genant ik het vond dat ze me voor mijn vrienden begon uit te schelden.

Het werd mij niet duidelijk waarom eigenlijk. Ook zij kon dit niet goed verwoorden. Pas later bleek dat ik onbewust aan haar vlucht had geraakt. Die had haar dit lesje geleerd: je moet altijd een voorraad hebben om geen honger te hoeven lijden, maar dat mag niemand weten, anders wordt het eten gejat. Ik zelf veeg altijd keurig mijn boordje schoon en vind het lastig om eten weg te gooien.

In Duitsland zijn het afgelopen jaar meer dan een miljoen vluchtelingen binnengekomen. Dat is veel, maar toch een klein aantal vergeleken met de 14 miljoen Duitsers die na 1945 hun thuis in de toenmalig Duitse en bezette gebieden in Midden- en Oost-Europa moesten verlaten. Ze moesten bovendien in een land worden opgevangen dat totaal was verwoest. Dit was maar het topje van de ijsberg. In totaal werden 60 miljoen mensen tijdens en direct na de Tweede Wereldoorlog ontheemd. De grootste migratiebeweging in Europa sinds de volksverhuizing.

Genen
De ervaring van zelf vluchteling zijn, zit nogal wat Duitsers in de genen. De journaliste Katja Thimm heeft dit in een boek over haar vader verwerkt. Ook zij vond dat hij rare dingen deed, zonder dat iemand wist waarom. Voor een vakantiereis werd telkens een dag van tevoren de auto met lege koffers en tassen gepakt om te zien of alles er ook echt in kon.

Haar vader had krampachtig steeds alle officiële documenten in de broekzak zitten die zijn bestaan konden bewijzen. Hij nam geen hulp aan en negeerde elk advies van de dokter. Want hij had op de vlucht geleerd dat je je geen zwakheden mag veroorloven en je alleen moet weten te redden.

Dit was echter lang verstopt. Pas op hoge leeftijd gingen de gesloten hekken rond zijn herinneringen open. De vader van Thimm begon te vertellen. Hoe hij als 13-jarige in de strenge winter van 1945 zonder zijn ouders is gevlucht en daarbij verantwoordelijk was voor zijn jongere broers en zussen. Het zijn herinneringen aan wantrouwen, verkrachtingen, slapeloosheid, diefstal en luchtaanvallen. Pasgeboren baby’s werden door hun moeders zo maar op de grond achtergelaten en de lijken van doodgeschoten dwangarbeiders en soldaten lagen langs de wegen.

“Vlucht hoort bij het collectieve geheugen van Duitsland”

Oorlogskinderen
Naar schatting 40 procent van de generatie Duitsers die de oorlog als kind meemaakte, heeft daaraan een trauma overgehouden. Ze konden dit nooit goed verwerken, daar was in de jaren van de wederopbouw geen tijd voor. Bovendien hadden ook andere naties geleden en daar waren immers de Duitsers schuld aan.

De oorlogskinderen leerden zich sterk te houden. Niet lullen maar poetsen was hun motto. De herinneringen werden achter een façade verstopt. Ze komen bovendrijven nu ze hun leven afronden. De herinneringen werken onbewust zelfs door in de volgende generaties. De uitspraak Wir schaffen das heeft als achtergrond: we hebben het al een keer ‘geschafft’. Vlucht hoort bij het collectieve geheugen van Duitsland.

Het plaatje is echter nog niet compleet. Het boek van Thimm is uitgegeven door Samuel Fischer Verlag. De joodse eigenaar in de jaren dertig van de vorige eeuw, Gottfried Bermann Fischer, vertelt in zijn memoires over zijn vlucht uit Duitsland. Via Wenen kwam hij 1938 in Stockholm terecht, waar hij echter niet kon blijven omdat hij verdacht werd van spionage. Omdat alle andere wegen door Europa dicht waren voor joden, begaf hij zich op een avontuurlijke reis over de Oostzee, het Balticum, de SovjetUnie en China. Via Japan kwam hij uiteindelijk aan in de VS. Het kostte hem zijn vermogen, maar hij hoorde wel bij de happy few. De ervaring dat de slachtoffers van de Holocaust werden geweigerd in vele landen waarheen ze probeerden te vluchten, hoort eveneens bij Duitsland. De grenzen mogen niet dicht voor mensen in nood.

Ook de andere dictatuur uit de recente geschiedenis heeft haar steentje bijgedragen. Hier raken we aan het levensverhaal van Angela Merkel. Zij is weliswaar in Hamburg geboren, maar haar gezin is in 1954 verhuisd naar de toenmalige DDR. Haar vader was dominee en koos toen bewust voor de andere kant van de grens. Wat bij Merkel in het Wir schaffen das meeklinkt, is het streven naar vrijheid dat gewelddadig wordt onderdrukt. De doden aan de muur van Berlijn en de mensen die probeerden te vluchten over de grens tussen Oost- en West-Duitsland en die de wens naar vrijheid met hun leven moesten bekopen, staan niet alleen de bondskanselier voor ogen. De schoolreizen van Duitse leerlingen gingen vroeger geregeld naar Berlijn met standaard een bezoek aan de muur.

“In Duitsland is een overweldigende hulpvaardigheid voor vluchtelingen”

Verleden tijd
Nederland kent een lange geschiedenis als veilige en tolerante haven voor mensen die om religieuze of politieke redenen uit hun thuisland moesten vluchten. Voor de meeste Nederlanders is dit vooral verleden tijd. In Duitsland komen vluchtervaringen dichter bij het nu.

Hier vliegen weliswaar azc’s in brand, het politieke debat verhardt na de incidenten van Keulen en elders en de politieke partijen aan de rechterkant proberen een slaatje te slaan uit Merkels’ vreemdelingenbeleid. Maar er is vooral een grote inzet van vrijwilligers en een overweldigende hulpvaardigheid voor vluchtelingen.

Er valt veel af te dingen op het Wir schaffen das. Het beloofde was politiek gezien niet erg slim. Maar Merkel verwoordt met deze uitspraak wel wat veel Duitsers, hun ouders en grootouders zelf hebben meegemaakt.

Zij moesten het ook schaffen.

_Advertentie.