Socioloog Frank Furedi: “We vertrouwen mensen niet meer”

Bijna dertig jaar na de val van de Berlijnse muur klinkt in Europa steeds vaker de roep om nieuwe grenzen. “Kunnen mensen leven zonder grenzen?” vroeg socioloog en dwarsdenker Frank Furedi zich hardop af op de dag van de filosofie in Tilburg. Univers sprak hem na afloop van zijn lezing.

In de jaren ’90 was de hoop op een toekomst zonder grenzen springlevend. De Berlijnse muur was gevallen, het multiculturalisme werd gevierd, reclames van United Colours of Benetton herinnerden ons eraan dat we allemaal één waren.

Van dat optimisme is weinig over. De vluchtelingencrisis en de economische crisis brengen een behoefte aan nieuwe grenzen met zich mee. Er klinkt de roep om een gesloten Europese buitengrens en om gesloten binnengrenzen. Multiculturalisme is al lang niet meer een term die alleen positief wordt benaderd.

“Wat we vandaag zien, is dat multiculturalisme een mythe was”

Het maakt de vraag van Furedi of mensen überhaupt zonder grenzen kunnen leven bijzonder actueel. Furedi (Boedapest, 1947) is hoogleraar sociologie aan de universiteit van Kent. Hij publiceerde een indrukwekkend aantal boeken over onderwerpen als angst en imperialisme, waarvan Culture of Fear (1997) zijn bekendste is. Op de dag van de filosofie, zaterdag 16 april in de NWE Vorst, was Furedi keynote speaker.

We lijken vandaag de dag een soort comeback van de grens mee te maken. Waar komt deze behoefte vandaan?
“Multiculturalisme is lang niks anders geweest dan een ander woord voor onverschilligheid. In de jaren ’80 en ’90 ging men ervan uit dat als je verschillende groepen mensen door elkaar husselde, het vanzelf goed kwam. Maar als je verschillende groeperingen bij elkaar plaatst, wat wordt dan de factor die hen met elkaar verbindt? Die vraag werd niet gesteld. Dat is een grote fout geweest. Mensen wisten niet langer wie ze waren en waar ze vandaan kwamen. Dit zorgde voor een grote culturele onzekerheid. Wat we vandaag zien, is dat multiculturalisme een mythe was. Diversiteit alleen is niets. Je moet een gezamenlijke taal hebben.”De zoektocht naar een eigen identiteit gaat dus hand in hand met de roep om nieuwe grenzen?
“Westerse maatschappijen zijn gefragmenteerd geworden. Kijk eens naar Nederland. Hoeveel universitaire medewerkers zijn er die zich op hun gemak voelen bij een Rotterdamse havenarbeider? En hoeveel grachtengordelbewoners zouden er contact hebben met bewoners van de Bijlmer? Als je al niet weet hoe je om moet gaan met mensen die dezelfde taal spreken, hoe moet je dan omgaan met mensen die van buiten komen en een andere taal spreken? Door opnieuw grenzen te trekken willen mensen weer binding voelen.”

“Europa is een open continent. Dat verander je niet”

Rechts-populistische partijen spelen in op die roep om binding. Tegelijkertijd gaat die gepaard met een roep om uitsluiting. Brengt dat niet een nieuw gevaar met zich mee?
“Rechts-populisme adresseert het juiste probleem, alleen is hun oplossing extreem negatief. Bovendien is hun oplossing extreem onrealistisch. Er wordt veel gesproken over grenzen die dicht moeten, muren die moeten worden opengetrokken. Maar achter die woorden zit geen realiteit. De Europese grens is poreus, mensen komen makkelijk naar binnen, er is geen sprake van een deur die je dicht kan trekken. Door te praten over het sluiten van grenzen creëer je een verhaal dat geen verband houdt met de werkelijkheid. Het enige wat je hiermee bereikt, is dat angst en wantrouwen toenemen. Europa is een open continent. Dat verander je niet. De vraag is hoe je dit open continent opnieuw vorm kan geven, niet hoe je het af kan sluiten.”

Terwijl de roep om grenzen terug is, vervagen er ook grenzen. U bent kritisch op het vervagen van de grens tussen privé en publiek.
“Privézaken worden steeds vaker een publieke aangelegenheid. Politici worden eerder afgerekend op privé-aangelegenheden dan op hun functioneren. Dat is een kwalijke zaak. Wil je een goed werkende democratie hebben, dan moet je de publieke ruimte onderscheiden van de privéruimte.”Waarom vervaagt deze grens?
“De roep om transparantie komt voort uit angst en wantrouwen. We vertrouwen mensen niet meer en willen daarom voortdurend in hun privéleven gluren.  Hierdoor vernietigen we een ruimte die essentieel is voor een menselijk bestaan. Mensen hebben ruimtes nodig waarin ze zich terug kunnen trekken en rust kunnen hebben. Neem die ruimte weg en mensen kunnen niet langer zichzelf zijn. Die geldt niet alleen voor politici maar ook voor gewone burgers.”

Wordt privacy een schaars goed in de toekomst?
“Als er nu geen actie wordt ondernomen, vrees ik van wel. Privacy moet verdedigd worden. De sleutel ligt bij de heersende angstgevoelens. Of het nu gaat om de roep om een gesloten Europa of om de roep om meer transparantie, angst is in beide gevallen de motor.”

_Advertentie.