Wonen in een Tilburgs huis met het gewicht van de geschiedenis

Historicus Arnoud-Jan Bijsterveld ontdekte dat zijn Tilburgse huis onlosmakelijk verbonden is met de Jodenvervolging. Zijn boek vertelt niet alleen het verhaal van de vermoorde en gevluchte Tilburgse Joden, maar bracht ze ook weer bij elkaar.

Arnoud-Jan Bijsterveld in gesprek met Gabriël Ansems, een klasgenoot van Bertram Polak. Foto: Jardena Gil.

Niet lang na zijn benoeming tot hoogleraar Cultuur in Brabant aan de Tilburgse universiteit besloot Arnoud-Jan Bijsterveld (Waalre, 1962) samen met zijn echtgenoot van Nijmegen naar Tilburg te verhuizen. Het was de zomer van 2000 en het oog viel op een monumentaal ogende woning uit 1927 aan de Prof. Dondersstraat, hartje centrum, gebouwd in een geometrische variant van de Art Deco-stijl. Een flinke opknapbeurt zou het gedroomde huis opleveren, maar leidde hem ook naar een onverwachte ontdekking. Volgens de originele bouwtekeningen was de opdrachtgever die het huis liet bouwen een zekere Max Henri Polak.

Tragische geschiedenis

Polak is een van de bekendste Joodse namen in Nederland. Meteen realiseerde Bijsterveld zich de mogelijkheid dat er een uitermate tragische geschiedenis aan het huis kleefde. Dat vermoeden werd al snel bevestigd. Hij kon namen achterhalen van verschillende Polaks die er woonden, onder wie Bertram, de zoon van Max Henri. Die werd in Auschwitz vermoord, zoals ook andere familieleden in concentratiekampen om het leven kwamen. Wat er precies met de bewoners was gebeurd, bleef vooralsnog een mysterie. “Ik voelde meteen een bepaalde verantwoordelijkheid. Bij de verbouwing hebben we dan ook goed opgelet of we sporen zouden vinden van de traditionele Mezoeza’s. Deze kokertjes worden volgens Joods gebruik op de deurposten aangebracht, en als die er waren geweest, zouden ze gaatjes hebben achtergelaten.”

“Iemand zei me dat het een soort tweede proefschrift is geworden, en misschien is het nog wel meer dan dat”

Mezoeza’s vond hij niet en de zoektocht naar de Polaks leverde een tijd lang weinig nieuws op. Bijsterveld had het zoeken al bijna opgegeven, maar probeerde het in 2010 nog een keer op de sociale netwerksite van Digitaal Monument voor de Joodse Gemeenschap. Hij hoopte alsnog in contact te komen met de nazaten, ook omdat hij ter herdenking een zogenaamde ‘struikelsteen’ (‘Stolpersteine‘) wilde laten plaatsen voor het huis. Tot zijn verbazing stuitte hij nu op een artikel over Bertram. Hij vulde het artikel aan en vroeg of anderen meer informatie konden delen. Prompt kreeg hij tal van reacties van verwanten die de oorlog overleefden omdat ze waren gevlucht en intussen woonachtig waren aan de oostkust van de Verenigde Staten en in Israël: een halfzus, een neef en drie nichten, die de buren waren van Bertram. De nichten hadden zelfs nog foto’s van hem bewaard. En ze wilden aanwezig zijn bij het moment in 2011 dat de struikelsteen werd gelegd in de Prof. Dondersstraat.

Doorbraak

Die dag kwam alles samen. De nabestaanden, die ook elkaar nog lang niet allemaal hadden ontmoet, wisselden hun verhalen uit aan de keukentafel in het huis waar ook hun leven zich ooit afspeelde. Bijsterveld: “Dat was heel bijzonder, ieder kende tot dat moment vaak maar een deeltje van het verhaal, ook omdat hun ouders er liever niet over spraken.” Vooral de drie nichten – Adah, Edith en Judith – bleken samen zo ongeveer de perfecte bron te vormen voor de historicus: “De eerste wist als geen ander de algemene atmosfeer in de familie te schilderen, de tweede kon zich de feiten, zoals plaatsen en tijden, exact herinneren. En de derde maakte het relaas aanschouwelijk met sprekende anekdotes.”

“Hij had eigenlijk geen slechter moment kunnen kiezen”

“Toen ging het balletje rollen”, zegt Bijsterveld. Zelfs de weduwe van de voormalige overbuurman van Bertram wist hem te vinden: “Die had nog een foto van Bertram met zijn hond, die Tarzan heette.” De informatiestroom die op gang kwam, gaf de historicus de nodige aanknopingspunten om verder op onderzoek uit te gaan naar de geschiedenis van Bertram.

Bertram Polak bij zijn ouderlijk huis, Prof. Dondersstraat 77

Vijf jaar later mondde het uit in een doorwrocht boek over diens leven, familie en het huis: “Ik wilde het zo goed mogelijk doen, zodat de familie er ook mee kon instemmen. Omdat ik wilde dat ze het allemaal konden lezen, heb ik het boek in het Engels geschreven. Dat maakte het natuurlijk ook niet makkelijker.” Dat de nazaten uitermate dankbaar zijn voor het werk dat hij verrichtte en de manier waarop hij de familie bij elkaar bracht in Tilburg, maakt dat het onderzoek veel meer werd dan zomaar een project: “Iemand zei me dat het een soort tweede proefschrift is geworden, en misschien is het nog wel meer dan dat.”

Microgeschiedenis

Bijsterveld noemt zijn boek een ‘microgeschiedenis’. Via het persoonlijke verhaal van Bertram, die werd gepakt toen hij per schip met drie vrienden probeerde te vluchten naar Engeland, krijgt de lezer zicht op de Joden die niet in Amsterdam woonden, maar in de ‘mediene’, de periferie. De Joden buiten de getto’s van Amsterdam waren vaak een stuk rijker, handelden in vee, textiel, leer en huiden, zoals de Polaks in Tilburg, en mengden zich meer met de niet-Joden. De Tilburgse Joden waren nogal kleinburgerlijk, maar de familie Polak was juist kosmopolitisch: ze waren actief als zionisten, deden aan sport, zoals tennis en hockey. Toen in de jaren dertig tientallen vluchtelingen uit Duitsland naar Tilburg kwamen, vonden ze direct aansluiting bij hen. Lange tijd had het iets idyllisch, totdat het noodlot toesloeg. Tijdens de oorlog werden de bedrijven gesloten of ingepikt door Duitse en Nederlandse nazi’s, wat ook Bertram ertoe bewoog om een vluchtpoging te wagen, vlak voor de Wannsee-conferentie, toen werd besloten tot de uitroeiing van de Joden in West-Europa. “Hij had eigenlijk geen slechter moment kunnen kiezen.”

Met studenten naar Auschwitz

Hoe aangrijpend een persoonlijk verhaal als dat van Bertram kan worden, merkte Bijsterveld ook aan zijn studenten van de opleidingen sociologie en Liberal Arts. “Ze willen alles weten. Op een dag kwamen ze naar me toe met het voorstel om naar Auschwitz te gaan, samen met mij. Ik vroeg ze of ze dat nu wel moesten willen, het is ontzettend heftig, maar ze hadden er heel goed over nagedacht en we zijn ernaartoe gegaan. Ook dat doet je beseffen hoe belangrijk dit soort onderzoek is.”

Tilburgse studenten van Bijsterveld in het Nederlands Paviljoen van het concentratiekamp Auschwitz, Polen.

Het boek dat Bijsterveld schreef is getiteld House of Memories: Uncovering the Past of a Dutch Jewish Family (uitgeverij Verloren, 2016). Hij zegt te streven naar een Nederlandstalige bewerking. Eerder werkte Bijsterveld mee aan een film over zijn zoektocht naar de familie Polak door Carine van Vugt en Jeroen Neus. Die is hieronder te vinden:

_Advertentie.