De waarheid van Milgram

Het is nog steeds vaste prik voor psychologiestudenten: het beruchte experiment van psycholoog Stanley Milgram uit 1963, dat het kwaad in de mens verklaarde. Toch zijn er al langer twijfels aan het waarheidsgehalte ervan.

Uit recent onderzoek van drie Britse psychologen blijkt dat wanneer je aan een gemiddelde psychologiestudent vraagt wat Milgram met zijn experiment heeft aangetoond, deze er steevast van uitgaat dat Milgram een waarheid aantoonde: mensen zijn voorgeprogrammeerd om te gehoorzamen aan autoriteit, ook al vraagt deze autoriteit om anderen te pijnigen. En dit lijkt op Tilburg University ook het geval te zijn, blijkt uit een Univers-rondvraag. We vroegen naar Milgram bij een aantal eerstejaars psychologiestudenten die het afgelopen blok het vak Sociale Psychologie gevolgd hebben. Een van hen, Maartje Rokven, zei het zo: “Mensen luisteren naar autoriteit, zelfs wanneer het eigenlijk veel te ver gaat en ze dit niet willen.” Zij gaf ook aan niet bekend te zijn met de flinke stapel kritiek die het experiment de laatste jaren heeft gekregen.

Experiment

De psycholoog Milgram liet zijn proefpersonen elektrische schokken uitdelen aan een ‘leerling’. Telkens wanneer deze leerling iets fout deed, gaf de experimentleider de opdracht het voltage te verhogen, tot de fatale grens van 450 voltage was bereikt. De participanten wisten niet dat de leerling niet echt op het stroomnet was aangesloten, maar wel dat een schok vanaf 315 volt dodelijk was. De resultaten liegen er niet om: maar liefst 65% van de mensen ging door tot het uiterste: een schok van 450 voltage. Twee derde van deze mannen bleek extreem gehoorzaam aan de autoriteit van de teamleider.

Milgram presenteerde de resultaten als de ultieme verklaring voor de Holocaust. Niet alleen Nazi’s, maar iedereen was tot vreselijke dingen in staat, onder druk van autoriteit. ‘Er schuilt een Nazi in ons allemaal,’ was zijn gedachte. Milgram deed er nog een schepje bovenop door te zeggen: “Als een systeem van concentratiekampen zou worden opgezet in de Verenigde Staten, zou men genoeg personeel voor deze kampen kunnen vinden in een doorsnee Amerikaanse stad.”

Lange tijd werd aangenomen dat Milgram gelijk had, en was hij een belangrijke naam in het curriculum van menig sociologie- en psychologiedocent. Toch kwam er steeds meer kritiek.

Waarheid

En die kritiek is niet mals. De ene na de andere wetenschapper kwam met andere interpretaties. Het blijkt immers dat Milgram niet één, maar 23 varianten heeft uitgevoerd van zijn experiment. In 1963 rapporteerde Milgram alleen over die ene variant met veertig proefpersonen, waar 65 procent tot het uiterste ging van 450 voltage, maar als je de 23 varianten naast elkaar legt, blijkt het tegenovergestelde waar: 57 procent van de bijna duizend deelnemers was ongehoorzaam. Maar dat is niet alles.

“Ze deden het kwade, omdat ze dachten dat het goed was.”

Zo was de teamleider in de grijze jas die de bevelen moest uitdelen, geïnstrueerd om in totaal vier ‘duwtjes’ te geven als een proefpersoon twijfelde. De eerste betekende dan: ‘Gaat u alstublieft door.’ De tweede: ‘Het experiment vereist dat u doorgaat.’ Daarna: ‘Het is absoluut essentieel dat u doorgaat.’ Pas als laatste zei hij: ‘U heeft geen andere keuze, u moet doorgaan.’ Wat nu uit recent onderzoek blijkt, is dat iedereen stopte zodra de man dit laatste bevel gaf. Er heerste totale ongehoorzaamheid. De biologiehoogleraar John Williams, die de rol vertolkte van de teamleider, onthulde later dat hij voortdurend afweek van het script, waardoor mensen alsnog gehoorzaamden. Soms probeerde hij proefpersonen niet vier keer maar acht of negen keer zo ver te krijgen om toch door te gaan. Bij één vrouw deed hij zelfs 26 pogingen.

Bijdragen aan wetenschap

Haslam en Reicher betogen dat de deelnemers op de knop drukten uit liefde voor de wetenschap. Dat wil zeggen: als de man in de grijze jas benadrukte hoe belangrijk de hulp was, dan gingen de meesten tot het uiterste. Ze deden het kwade, omdat ze dachten dat het goed en verantwoord was. Dat verklaart ook waarom uit later onderzoek bleek dat participanten langer doorgaan als hen verteld wordt dat het experiment over ‘cognitieve neurowetenschap’ gaat in plaats van over ‘sociaal gedrag’.

“Milgram vond zijn eigen stemmingmakerij verwijzen naar effectief theater”

Naar buiten toe beschreef Milgram zijn ontdekkingen als ‘diepe en verontrustende waarheden over de menselijke natuur’. Maar binnenskamers twijfelde hij of zijn experimenten überhaupt wel iets met wetenschap te maken hadden. Hij vond al deze stemmingmakerij eerder verwijzen naar effectief theater dan significante wetenschap, schreef hij in juni 1962 in zijn dagboek, dat kortgeleden boven tafel kwam.

Lesboeken

Tot op de dag van vandaag wordt Milgrams werk positief besproken in vrijwel alle studieboeken. Het experiment is onderdeel geworden van de canon. Griggs en Whitehead hebben onderzoek gedaan naar de tien meest populaire en recent vernieuwde studieboeken voor sociale psychologie in de Verenigde Staten, om te onderzoeken of de hierboven vermelde kanttekeningen vermeld werden. Wat bleek? In geen enkel boek werd de kritiek besproken. Geen wonder dat studenten verkeerde aannames doen over de wereldberoemde schokexperimenten van Milgram.

Op Tilburg University wordt het vak Sociale Psychologie gegeven door Ilja van Beest en Sander Verstraten. In deze cursus wordt het experiment van Milgram ook besproken. Verstraten zegt niet te denken dat studenten een verkeerd beeld krijgen aangeleerd, omdat de resultaten in een groter geheel worden geplaatst en de studenten ook hier kennis van kunnen nemen: “Onderzoekers binnen dit veld hebben daarnaast ook andere papers gepubliceerd. Het is wel belangrijk dat iedereen kritisch blijft en dat vervolgonderzoeken zo goed mogelijk worden uitgevoerd.”

Bekijk meer recent nieuws

Schrijf je in voor onze nieuwsbrief

Blijf op de hoogte. Meld je aan voor de nieuwsbrief van Univers.