Op het spoor van een verdwenen meesterwerk

Piet Mondriaan woonde in Amsterdam, Parijs, Londen en New York. Zijn schilderijen verspreidden zich over de hele wereld. Maar niet alleen de kunstenaar en zijn kunst maken bijzondere omzwervingen, bewijst biograaf Léon Hanssen. Een bizarre vondst bracht Hanssen op het spoor van een verloren gewaand werk van de meester van de strakke lijnen en gekleurde vakjes.

Voor Mondriaan waren kunst en leven één, weet cultuurhistoricus en hoogleraar life writing Léon Hanssen. Twee jaar geleden voltooide hij De schepping van een aards paradijs, een lijvige biografie van Mondriaan in de periode 1919-1939. Op dit moment werkt Hanssen aan het slotdeel, over de laatste jaren van Mondriaans leven. Het zal nog even duren voordat het boek in de winkels ligt, want een goede biografie schrijven kost tijd. Deze maand verscheen wél een ander boek: Alleen een wonder kan je dragen, dat ogenschijnlijk toevallig tot stand kwam en zich in een razend tempo door Hanssen liet schrijven.

Het is een boeiende essaybundel, waarin Hanssen niet alleen in het leven van Mondriaan duikt maar ook een bijzonder inkijkje geeft in zijn eigen werkwijze als biograaf, die hij typeert als ‘een vagebonderen’. Wie het boek leest, zal concluderen dat ook voor Léon Hanssen kunst en leven niet altijd los van elkaar te zien zijn. Dat blijkt vooral uit één verhaal uit de essaybundel, ‘De ontdekking van een lang verloren gewaand meesterwerk’, waarin Hanssen beschrijft hoe hij tijdens een bezoek aan Brussel onverwachts op een klein, rechthoekig wonder van 85 bij 51,5 centimeter stuitte.

“Daar hing het schilderij plotseling. Ik was flabbergasted”

Verloren gewaand

Hanssen kon zijn ogen nauwelijks geloven toen hij het schilderij in het Brusselse kunstcentrum Bozar aan de muur zag hangen, vertelt hij als wij hem in augustus over zijn nieuwe boek spreken op de verlaten campus van Tilburg University. Hij herkende het schilderij meteen: deze Mondriaan was sinds 1937 niet meer in de openbaarheid gezien. Kenners, onder wie Hanssen zelf, waren in de veronderstelling dat het schilderij in de oorlogsjaren verloren was gegaan, vernietigd door het oorlogsgeweld. “En daar hing dat schilderij plotseling. Ik was flabbergasted.”

“Ik ben natuurlijk meteen naar de curator van de tentoonstelling gestapt, met de vraag: waar komt dit vandáán?”, vertelt Hanssen. Het schilderij blijkt vanuit een privécollectie in Zwitserland op weg te zijn naar het Stedelijk Museum in Amsterdam, om deel uit te maken van een geplande tentoonstelling 100 jaar De Stijl. Voordat het doek doorreist naar Amsterdam mag het tijdelijk in Brussel blijven om daar geëxposeerd te worden, op voorwaarde dat Bozar de transportkosten en de kosten van de restauratie betaalt. Tot Hanssens verbazing heeft op dat moment niemand het lang verloren meesterwerk als zodanig herkend. “Ik was de eerste en de enige, achteraf ook, die het heeft opgemerkt. Hoe is het mogelijk?”

“Volgens de hoofdconservator van het Stedelijk Museum was het schilderij betrouwbaarder dan de Zwitserse frank”

Het Stedelijk Museum vraagt Hanssen om onderzoek te doen naar de herkomst van het schilderij. Die zoektocht leidt Hanssen, langs het Parijs van de jaren ’20 en het Duitsland van Hitler en via het beroemde Kabinett der Abstrakten en de beruchte Entartete Kunstt tentoonstelling, naar de huidige eigenaar van het schilderij: een steenrijke Zwitser die met zijn vrouw aan de goudkust van Zürich in Zwitserland woont.

Tientallen miljoenen

“Volgens de hoofdconservator van het Stedelijk Museum in Amsterdam was het schilderij betrouwbaarder dan de Zwitserse frank, maar om het te kunnen exposeren zijn documenten nodig die de authenticiteit van het werk bevestigen”, legt Hanssen uit. Op zoek naar die documenten reist Hanssen af naar Zwitserland, waar hij allerhartelijkst wordt ontvangen. Papieren heeft de Zwitser niet, en hij vertelt wisselende verhalen over hoe hij in het bezit van de verloren Mondriaan is gekomen. En er is nog iets anders, vertelt Hanssen: “Ik werd daar zó in de watten gelegd, dat ik er een beetje argwanend van werd. De duurste Mondriaan ooit leverde bijna 45 miljoen euro op. Dit schilderij, met zo’n roemruchte achtergrond, met zo’n geschiedenis, zou daar wellicht overheen gaan. Het is niet moeilijk om je voor te stellen dat de eigenaren van het schilderij mij graag hadden gezien als de wetenschapper die het werk wettig zou verklaren, om het op een zeker moment voor tientallen miljoenen te kunnen verkopen. Voor die wettiging was ook de expositie in een toonaangevend museum als het Stedelijk een essentieel gegeven.”

“Uiteindelijk moest ik concluderen: dit verhaal houdt geen stand”

[caption id=”attachment_107232″ align=”alignleft” width=”100%”> Zwart-wit foto van het originele Mondriaanschilderij

Als de Zwitser na lang aandringen toch met een schriftelijke verklaring over de herkomst van het schilderij komt, is Hanssen even gerustgesteld. Even, want als hij dieper gaat graven blijkt het verhaal niet te kloppen. “Uiteindelijk moest ik concluderen: dit houdt geen stand. Toen zijn we opnieuw naar het schilderij gaan kijken, aan de hand van het historische fotomateriaal dat ik in het kader van mijn onderzoek had verzameld. De restaurator van het Stedelijk belde me ’s avonds laat op. Zij bevestigde mijn vermoeden: dit is niet het originele, beroemde schilderij van Mondriaan waarop het als twee druppels water lijkt. Toch hebben we een jaar lang met z’n allen in het wonder geloofd. Het werk was zelfs al in het atelier van het Stedelijk Museum gerestaureerd!”

Duivels goed

Op de vraag of hij teleurgesteld was toen hij tot de conclusie kwam dat het schilderij niet de verloren gewaande Mondriaan is, antwoordt Hanssen: “Nee, teleurgesteld was ik toen al niet meer. Ergens zat die twijfel bij mij er steeds. En ik ben vooral ook blij dat ik trouw ben gebleven aan mijn kritische geest. Het was natuurlijk heel verleidelijk om in dit mooie verhaal te geloven, maar als wetenschapper moet ik ook gehoor geven aan mijn scepsis. De essentiële vraag was: deugt het werk, wat is de kwaliteit ervan, is de herkomst ervan betrouwbaar en documenteerbaar? Die punten heb ik tegen het licht gehouden.”

“Als je het door hebt dan zie je het, om met Cruijff te spreken”

En hoe zeker kunnen we nu zeggen dat het écht niet om het verloren meesterwerk van Mondriaan gaat? “Met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid”, wat Hanssen betreft. “Als je het door hebt dan zie je het, om met Cruijff te spreken. Verschillende restauratoren die eerder werken van Mondriaan hebben gerestaureerd, zijn ook allemaal tot hetzelfde oordeel gekomen. Maar het is duivels goed gedaan.”

Hanssen: “Er is nog één andere mogelijkheid, namelijk dat Mondriaan hetzelfde werk opnieuw heeft geschilderd. Maar dat is een mogelijkheid die ik nagenoeg uitsluit. Er is geen enkel bewijs dat Mondriaan dat ooit heeft gedaan, een werk natuurgetrouw opnieuw maken. Waarom zou hij? Elk schilderij was voor hem een nieuwe schepping, als een roos die hij had geplukt uit de Hof van Eden. Die bloem ging hij niet kopiëren.”

Vagebonderen

Het verhaal van het verloren gewaande meesterwerk vormt één van de in totaal tien hoofdstukken van Alleen een wonder kan je dragen. De bundel is in veel opzichten anders dan Hanssens vuistdikke biografie van Piet Mondriaan, en ook dan zijn eerder verschenen biografie over schrijver Menno ter Braak. Het nieuwe boek is lichter. Letterlijk – het telt een bescheiden 250 pagina’s – maar vooral ook in de zin van lichtvoetiger, speelser. En het is opvallend persoonlijk: met Mondriaan leert de lezer tegelijkertijd ook Hanssen beter kennen.

Als biograaf is Hanssen avontuurlijk. Hij is niet vooringenomen en pretendeert geen alleswetende gids te zijn. Vagebonderen, zo noemt hij zijn werkwijze: de sporen van een leven volgen zonder bang te zijn om te verdwalen of zelfs te falen. Die werkwijze loopt als een rode draad door al zijn werk, maar in Alleen een wonder kan je dragen lijkt Hanssen daar nog een stapje verder in te gaan: het vagebondisme is nu niet impliciet aanwezig, maar leidend. Als vagebonderende wetenschapper gaat Hanssen in zijn nieuwe essaybundel ‘verder de wilde natuur in’ dan in zijn biografische werken, zo zegt hij zelf. “De biografie is een vorm van science civilisé. Dit boek is eerder een vorm van wilde wetenschap, van science sauvage, waarbij die notie van vagebonderen heel sterk naar voren komt.”

Wonder

De zwerftochten die Hanssen aflegt om de sporen van het leven van Mondriaan te volgen, worden voor een zeker deel gestuurd door toevalligheden, verrassingen, dingen die hij nooit had kunnen voorzien. Het is wilde wetenschap, maar, zo benadrukt Hanssen, geen wetenschap in het wildeweg: “Dat vagebonderen, daar zit heel sterk iets programmatisch in. Het is geen brevet van vrijblijvendheid. De kern ervan is dat je productief gaat zoeken. En dat je daarbij soms ook in onvermoede richtingen zoekt.”

“Ik ben van deze ervaring wijzer geworden, maar ook een stukje wantrouwender”

De toevallige ontdekking van het verloren gewaande meesterwerk en de zoektocht naar de herkomst ervan, is een mooi voorbeeld van zo’n zwerftocht. Die tocht liep in zekere zin uit op niets; het schilderij is teruggestuurd naar Zwitserland, waar het naar alle waarschijnlijkheid weer aan de muur prijkt in de villa van de eigenaren. Zeker weten doet Hanssen dat niet, want zelf is hij niet meer welkom bij het Zwitserse echtpaar. “Zij hebben zich van mij afgewend. Eigenlijk zodra ze merkten dat het de andere kant op ging dan ze gewenst hadden. Dat vind ik jammer. Ik ben van deze ervaring wijzer geworden, maar ook een stukje wantrouwender. That’s life.

Het wonder is uitgebleven, maar de omzwervingen die Hanssen langs Brussel, Amsterdam en Zwitserland voerden, hebben toch iets wonderbaarlijks opgeleverd. “Het verhaal!”, zegt Hanssen met een lach. Want inderdaad: het verhaal van de vagebonderende Mondriaan-biograaf die de sporen volgt van een lang verloren gewaand meesterwerk om na veel omzwervingen vast te stellen dat het tóch niet om de verloren zoon gaat, is een klein wonder op zich.

Léon Hanssen (1955) is cultuurhistoricus en schrijver. Hij is buitengewoon hoogleraar Life Writing and Cultural Memory aan Tilburg School of Humanities. Hanssen promoveerde op het werk van Johan Huizinga en schreef een bekroonde, tweedelige biografie van Menno ter Braak. Over de dichteres M. Vasalis schreef hij de imposante monografie Een misverstand om in te geloven. Het slotdeel van zijn biografie van Mondriaan is in voorbereiding. Binnenkort zet Hanssen koers naar Wenen, waar hij vier maanden als fellow verbonden zal zijn aan het Internationales Forschungszentrum Kulturwissenschaften (IFK).

Bekijk meer recent nieuws

Schrijf je in voor onze nieuwsbrief

Blijf op de hoogte. Meld je aan voor de nieuwsbrief van Univers.