De verblindende magie van het recht

Wetten zijn geen heilige regels die ons als bij toverslag tot allerlei dingen kunnen verplichten. We dénken alleen dat het zo is, stelt Jorge Restrepo Ramos in zijn promotieonderzoek. “Recht is ceremonie en mystiek.”

Stel, je leent duizend euro van een rijke vriendin om de iPhone X te kopen. Binnen een jaar beloof je het terug te betalen. Ben je dit dan verplicht? Uit vriendschappelijk oogpunt is het handig, maar het weigeren beëindigt hooguit de vriendschap. Moreel gezien kan je zelfs stellen dat zij haar immense salaris moet delen met minderbedeelden. Pas als de gulle gever je voor de rechter daagt, komen verplichtingen in zicht. De rechter kijkt je ernstig aan en stelt vast dat je wanprestatie pleegt. Naast de lening moet je ook de gerechtelijke kosten betalen. Naast de iPhone kan je een fikse rekening in je zak steken.

Het bindende van de wet

Maar wacht eens even. Waarom kan een vrouw of man in toga je verplichtingen opleggen? Hoezo ben jij, als vrije en autonome 21^e -eeuwse burger, gebonden aan archaïsch geformuleerde zinnen in een wetboek dat je nooit hebt ingezien? Wanneer heb je daarmee ingestemd? Met andere woorden: waarom zijn juridische regels bindend? Naar het antwoord wordt al gezocht sinds de oude Grieken. 

Tegenwoordig echter, zegt Jorge Restrepo Ramos, heerst het rechtspositivisme. Deze stroming ziet recht als een systeem van normen: we bepalen ermee wat wel en niet mag. Om te weten wat recht is wordt gekeken naar juridische normen die er al zijn, zoals terug te vinden in constituties, (grond)wetten en rechterlijke uitspraken. Daarmee blijft de vraag onbeantwoord: waarom zijn deze regels, waarom is zo’n normensysteem bindend?

“Geld moet je terugbetalen omdat de rechter het beslist”

In die vragen lijken weinigen geïnteresseerd. Toch deed Restrepo er zijn promotieonderzoek naar. Want er kan heel anders naar recht worden gekeken. Neem het natuurrecht, de tweede stroming die Restrepo onderzocht. Het stelt dat juridische normen pas bindend zijn als ze aan natuurlijke wetten voldoen, waarover rationele mensen het eens zijn. In de wet kan staan dat stelen is toegestaan, maar vanuit het natuurrecht kan je stellen dat stelen niet mag. De wet is slecht en niet bindend. Je moet wél terugbetalen. 

Het rechtspositivisme dat alleen naar normen kijkt is vooral bestreden door het natuurrecht, om iets te kunnen zeggen over rechtvaardige en onrechtvaardige wetten. Een derde stroming is grotendeels over het hoofd gezien, aldus Restrepo. Het decisionisme (van decisie, een beslissing nemen) ziet juridische normen als bindend omdat een autoriteit ze heeft uitgevaardigd. Geleend geld moet je terugbetalen omdat de koning, wetgever of rechter het beslist. Dit lijkt een ideologie van gehoorzaamheid, schrijft Restrepo, die botst met de hedendaagse liberaal-politieke werkelijkheid. Maar deze stroming helpt ons juist te begrijpen waarom wetten bindend zijn.

Geloven

Restrepo verbindt het decisionisme namelijk met het zogenaamde Scandinavische rechtsrealisme, een stroming die kijkt wat er in de echte wereld gebeurt. Normen worden niet gezien als ongrijpbare fenomenen, maar als resultaat van beslissingen die mensen en bijvoorbeeld rechters nemen. En, cruciaal: er wordt gekeken naar wat mensen geloven. Het gaat er niet om dat een rechter de wet openslaat en zegt dat je wanprestatie pleegt. Het punt is dat de rechter gelooft dat daarmee een plicht ontstaat tot betalen. Omdat hij gelooft dat er mensen in de regering zitten die namens alle Nederlanders wetten maken. Belangrijker nog: we geloven het allemaal.

De overheid kan gehoorzaamheid in principe afdwingen, maar in vrijwel alle gevallen gehoorzamen we uit onszelf. Het systeem werkt zo goed, omdat we lijken te geloven dat er onzichtbare krachten aan ons trekken (plichten) of ons vooruitduwen (rechten). Die krachten zijn echter denkbeeldig. Recht bindt ons omdat we geloven dat het ons bindt, als autoriteiten het zeggen.

“Advocaten zijn verstrikt geraakt in juridische termen”

Het rechtssysteem is gebaseerd op ceremonie en mystiek, zegt Restrepo. Door eindeloze herhaling, jaar in jaar uit, rechtszaak na rechtszaak, zijn we gaan geloven dat het normaal is dat iemand met een paar woorden mensen kan laten opsluiten of betalen. “Pas als je dit analyseert, zie je dat het raar is.” Dat wordt al snel duidelijk als Restrepo een strafzaak tot voorbeeld neemt. “Door bepaalde woorden uit te spreken kan de rechter de realiteit veranderen. Vijf seconden voordat hij zegt dat je veroordeeld bent, ben je vrij. Vijf seconden erna moet je in de cel zitten.” De veroordeelde hóórt daar ineens. Net zoals jij dat geld ineens moet terugbetalen.

Zo is de belofte om terug te betalen niet meer dan dat: een verzameling woorden. “Onder bepaalde voorwaarden zijn die bindend, en anders niet. Omdat we geloven dat het zo is.” En de handtekening, hét bewijs dat je iets hebt afgesproken? De verplichtingen die daaruit voortvloeien kunnen levens maken en breken. “Het maakt juridisch dus een verschil dat je op papier met je hand een bepaalde beweging hebt gemaakt.” Het lijkt ineens tamelijk bizar.

De magie van het recht

We geloven heel veel, blijkt uit Restrepo’s onderzoek. Dat recht een menselijke creatie is, dat er rechten en plichten zijn die overdraagbaar, maakbaar en vernietigbaar zijn. Dat mensen een rechtsorde creëren. Maar ook dat er koningen bestaan, koninkrijken, democratieën en wetgevers, en ga zo maar door. Geloven zou net zo’n grote rol moeten spelen als normen. Al moeten, geeft Restrepo toe, juristen zich soms gewoon blindelings op de normen focussen.

Wel mogen juristen zichzelf wat minder serieus nemen. “Advocaten zeggen dat een bepaald recht onoverdraagbaar is. Als er een wet komt die stelt dat het wel overdraagbaar is, zeggen ze dat de wet niet klopt. Hoezo niet? Het zijn maar woorden, het systeem had er heel anders uit kunnen zien.” Of neem het huwelijk, zegt Restrepo, dat soms een contract wordt genoemd. Een advocaat kan fel beweren dat het iets heel anders is, zoals een instituut. Het probleem? “Je bent verstrikt geraakt in juridische termen. Schoon je terminologie op, maak de normen niet serieuzer dan ze zijn.” De magie van het recht verhindert te zien wat er echt gebeurt.Proefschrift: The binding character of the law. A case for realism and decisionism

Promovendus: Jorge Restrepo Ramos (1984)

Promotores: Hans Lindahl (TiU) & Emilios Christodoulidis (University of Glasgow)

_Advertentie.