Nostalgie geeft houvast in snel veranderende tijden

In een wereld die sneller verandert dan ooit, grijpen mensen naar het verleden voor houvast. Toch is nostalgie meer dan een bitterzoet verlangen naar voorbije tijden, blijkt uit het promotieonderzoek van Olivier Rieter.

In huiskamers zijn langspeelplaten en oude gameconsoles terug van weggeweest, op sociale media komen veelvuldig beelden voorbij van filmseries en speelgoed uit de jaren negentig. Terwijl de wereld gevoelsmatig sneller is gaan draaien, er zijn geen grenzen meer en technologie blijft maar veranderen, grijpen mensen naar wat ze nog kennen van vroeger. Mensen ervaren verlies en proberen dat te compenseren, denkt Olivier Rieter. Hij verrichte promotieonderzoek naar nostalgie, een fenomeen dat de wereld in zijn greep heeft.

Nostalgie

Nostalgie lijkt typisch een compensatieverschijnsel van deze snel veranderende tijden, maar bestaat al langer. Rieter onderscheidt prenostalgie, wat in de Oudheid al bestond, en nostalgie. Het woord nostalgie is door een Zwitserse arts bedacht aan het einde van de zeventiende eeuw, die wilde beschrijven wat er gebeurde met Zwitserse soldaten die waren uitgezonden en leden aan een soort van heimwee. “Later werd het een psychische aandoening, vergelijkbaar met melancholie.” En in de twintigste eeuw werd het een verlangen naar een voorbije tijd.

Aan het einde van de vorige eeuw veranderde de betekenis van het fenomeen wederom. Het werd óók een terugblik op het recente verleden. “Daaraan wordt vreugde ontleend, omdat er schoonheid aan wordt toegekend, of het verleden wordt ironisch beschouwd, men waardeert het maar neemt het niet helemaal serieus.” Nostalgie verandert steeds van gedaante, maar is waarschijnlijk een permanent verschijnsel. “Het heden is onnoemlijk kort en de toekomst onkenbaar, daarom zoekt men als vanzelf de relatieve veiligheid van het verleden op.”

Nostalgie is niet alleen een passieve emotie die iemand heeft, het is ook een culturele praktijk. Nostalgie kan ingezet worden om emoties op te roepen bij jezelf of bij een ander. Het aanbrengen of opzoeken van nostalgische elementen in een culturele uiting staat bekend als nostalgiseren. Voorbeelden zijn het wandelen door een historische omgeving, het opzetten van de ‘gouwe ouwe’ radiozender, het bezoeken van een museum of het plaatsen van een sepia-filter over een foto.

Noord-Brabant

Om meer zicht te krijgen op wat nostalgie is en hoe het werkt, onderzocht Rieter het fenomeen in Noord-Brabant, een provincie met een rijke voedingsbodem voor nostalgie. Hier was het Rijke Roomse leven sterk aanwezig, een uiting van het katholicisme met veel rituelen. Met de ontkerkelijking ging het teloor, waarop het vervolgens bijzonder goed is gedocumenteerd in boeken en documentaires. De provincie is bovendien verstedelijkt, en als reactie daarop is gezocht naar het pittoreske en kleinschalige. Rieter wandelde door Heusden en zag dat er renovaties zijn uitgevoerd, waarbij het mooie van vroeger is behouden en het lelijke niet. In Brandevoort is er zelfs een nieuwbouwwijk neergezet, naar het beeld van vroegere tijden. Men houdt vast aan vroeger, op allerlei manieren.

Gedroomd verleden

Brabant kent bovendien de mythe van de Bourgondiër, die aantoont dat nostalgie ook kan omslaan in iets anders. Bij nostalgie wordt teruggegrepen op het vervormde, maar werkelijke verleden. Bij wat Rieter verledenheid noemt, de letterlijke vertaling van het Engelse pastness, gaat het juist om een gedroomd verleden. Waar nostalgie lelijke dingen uit het verleden schrapt om tot een essentie te komen, voegt verledenheid er eerder mooie dingen aan toe, om het verleden beter te maken.

Zo zijn er tegenwoordig mensen met een decadente levensstijl die zichzelf Bourgondiër noemen, verwijzend naar het Noord-Brabant van de vijftiende eeuw. Onder het hertogdom van de Bourgondiërs zou de provincie een soort Luilekkerland geweest zijn, waar de mensen begrepen hoe het goede leven eruitzag en konden eten, drinken en feesten zoveel ze wilden. Het probleem? Zo’n tijd heeft hier helemaal niet bestaan, aldus Rieter. Er wordt wel soms gedaan alsof dat zo was, maar de provincie was tot de Tweede Wereldoorlog eerder arm dan rijk. De zogenaamde Bourgondiër houdt zichzelf gewoon voor de gek.Proefschrift: Het patina van de tijd. Vormen en functies van hedendaagse nostalgie en nostalgisering in Noord-Brabant

Promovendus: Olivier Rieter is eenTilburgse historicus, tekstschrijver en literair recensent. Hij studeerde geschiedenis in Nijmegen en Taal- en cultuurstudies in Utrecht. Zijn proefschrift verdedigt hij vrijdag 15 juni om 14.00u in de aula

Promotores: Arnoud-Jan Bijsterveld en Albert van der Zeijden

_Advertentie.