Seksualiteit in het verpleeghuis: ‘Doorbreek het taboe’
Zin in seks blijft. Oók wanneer je oud en dement in een verzorgingstehuis terecht komt. Dat concludeerde psycholoog Tineke Roelofs (Tilburg University) een jaar geleden al in haar proefschrift. Zorgverleners ervaren die behoefte aan intimiteit echter vaak als probleemgedrag. Samen met studenten gingen zij deze maand in de Spoorzone op zoek naar praktische oplossingen voor dit dilemma.
Ruim honderd zorgprofessionals en studenten (vooral vrouwen, een enkele man) verzamelen zich op een regenachtige ochtend in oktober in Ontdekstation 013. De opdracht die ze krijgen: vorm een team en bedenk een creatieve en taboedoorbrekende oplossing, die inspeelt op de wensen en behoeften van verpleeghuisbewoners op het gebied van seksualiteit en intimiteit. Een oplossing die weinig kost en liefst morgen al ingezet kan worden.
“Op intimiteit en seksualiteit in het verpleeghuis heerst nog steeds een taboe”, vertelt psycholoog Tineke Roelofs tijdens haar keynote speech op de inspiratiedag Seksualiteit in het verpleeghuis: hoezo n.v.t?, georganiseerd door de Academische Werkplaats Ouderen van Tranzo.
Masturberen in gezelschap
“Verlangen naar intimiteit is een normale menselijk behoefte, maar wordt in verpleeghuizen vaak als probleem gezien. Terwijl het de kwaliteit van leven van patiënten juist flink kan verhogen.”
Tineke Roelofs
Een treffend voorbeeld van een situatie die kan ontstaan door taboe en onbegrip, gaf ze eerder bij de Universiteit van Nederland. Het verhaal van de ernstig demente mevrouw Jansen die zichzelf iedere ochtend tijdens het verzorgingsmoment begint te bevredigen. Erg ongemakkelijk voor de verzorgenden, die daarom hulp inschakelen van psycholoog Roelofs. Zij observeert en concludeert: mevrouw Jansen masturbeert omdat het haar simpelweg een fijn gevoel geeft, heel intuïtief. Het enige moment waarop ze dat kan doen is tijdens de ochtendzorg, want de rest van de dag draagt ze incontinentiemateriaal. Ze kan zichzelf dus nooit aanraken, behalve tijdens dat verzorgingsmoment.
In dit geval blijkt de oplossing simpel. Ze raadt het personeel aan om mevrouw Jansen wat privacy te gunnen voordat het incontinentiemateriaal na het verzorgen weer aangaat. “Even die kamer uit, laat haar maar even gaan voordat ze weer wordt aangekleed.” En het werkt, tot grote opluchting van het personeel.
Verliefd op een medebewoner
Dat het onderwerp leeft onder zorgprofessionals blijkt ook tijdens de inspiratiedag, bijvoorbeeld tijdens de scènes waarin twee acteurs veelvoorkomende situaties naspelen. Zoals de scène waarin mevrouw De Vries vertelt over haar achtentachtigjarige demente echtgenoot, die ze halfnaakt in bed aantreft met een medepatiënt. Zijn hand onder haar rok.
“Ik maak regelmatig mee dat een bewoner verliefd wordt op een medebewoner”
“Ik maak regelmatig mee dat een bewoner verliefd wordt op een medebewoner”, vertelt een deelneemster aan de jongere studentes aan haar tafel. “Wij als verzorgende moeten dat dan aan de familie vertellen. Die patiënt heeft zelf geen idee en bloeit op. Maar zo’n partner heeft het er vaak moeilijk mee. Of het zijn de kinderen die er niet achter staan dat moeder of vader intiem is met een ander.”
In de tweede scène wordt een verpleegkundige betast door een patiënt terwijl ze zijn schoenveters strikt. De vrouw weet dat het ongeremde gedrag van de oude man het gevolg is van zijn hersenaandoening. Desalniettemin heeft ze last van wat haar is overkomen. Ze weet niet hoe ze met de situatie moet omgaan. Voor de buitenstaander een verontrustend tafereel, maar uit het gemompel en geknik van de deelnemers blijkt dat ook dit een situatie is die regelmatig voorkomt.
Moeilijke situaties
Dit soort situaties zijn ook de aanwezige zorgverleners niet vreemd. “Op mijn afdeling hebben zich verschillende stelletjes gevormd’, vertelt Linda die verzorgende is in een verplegingstehuis. “Je komt wel eens twee naakte mensen tegen als je een kamer binnenkomt. Ik zou graag handvaten krijgen hoe daar mee om te gaan.” Haar teamgenoot Susette vertelt dat de mannen bij wie ‘wel eens iets gebeurt tijdens het wassen’ op haar afdeling al snel bekend komen te staan als dat ‘vieze mannetje’. Oudere collega’s adviseren beginnend personeel ‘om er een washandje op te leggen’, dan is het ‘probleem’ zo verholpen.
“Sommige patiënten reageren door de dementie heel primitief en ontremd”
“Sommige patiënten reageren door de dementie heel primitief en ontremd”, vertelt Linda verder. “Dan gaan ze midden in de ruimte staan zoenen of kijken naar porno en stoppen daar niet mee wanneer er een verzorger komt binnenlopen.” Maar het kan ook tot echt vervelende situaties leiden. “Wij hebben meegemaakt dat een vrouw werd betast door een ongeremde patiënt. Het personeel kon er niet direct bij omdat hij een stoel voor de deur had gezet. Daar zijn dingen gebeurd die zij niet wilde.”
Een van de weinige mannelijke deelnemers belicht een heel andere kant van de problematiek. Hij vertelt hoe lastig hij het vindt wanneer een stel uit elkaar wordt gehaald, omdat een van de twee naar een verpleegtehuis moet. “Soms zie je een koppel dat al meer dan zestig jaar samen is, die zijn nooit langer dan een week zonder elkaar geweest. Het is heel schrijnend om te zien dat ze na zo lange tijd gedwongen worden om gescheiden van elkaar te leven, gewoonweg omdat ons zorgsysteem hier niet op is ingericht.”
Die gescheidenheid komt tot uiting in ogenschijnlijk kleine zaken. Zo mogen partners in sommige verpleegtehuizen pas vanaf 11.00 uur bij hun geliefde op bezoek komen, na de ochtendverzorging. Terwijl ze juist graag zouden helpen hun partner te wassen en aan te kleden. Stelletjes kunnen in het verzorgingstehuis vaak niet meer gezellig naast elkaar op de bank zitten of in één bed liggen. Door regeltjes die voorschrijven dat de hulpverlener genoeg ruimte moet hebben om de patiënt te verzorgen en de patiënt twee armleuningen nodig heeft om veilig te kunnen opstaan.
Praktische oplossingen
De diversiteit aan problemen die zorgverleners en patiënten ervaren op het gebied van intimiteit en seksualiteit is groot. De oplossingen die de deelnemers aan het einde van de inspiratiedag presenteren weerspiegelt die verscheidenheid.
Zo is er een team dat constateert dat het thema intimiteit en seksualiteit vrijwel geheel ontbreekt in de visie van de zorginstellingen waar ze werken. Ze ontwikkelen een dobbelspel met vragen die dit onderwerp bespreekbaar moeten maken voor personeel, patiënt en familieleden. Zoals: Wat betekent intimiteit voor jou? Hoe zou je het vinden wanneer jouw partner verliefd wordt op een andere bewoner? Of: wat is voor jou grensoverschrijdend gedrag?
Andere teams richten zich juist meer op de grenzen van het verplegend personeel. Zo is er het idee om alle medewerkers een button of keyholder te laten dragen met de tekst “hoe verleg je je grenzen niet?” die hen er dagelijks aan moet herinneren dat ze hun eigen grenzen moeten én mogen bewaken.
Op een plan waarbij een rolkoffertje vol attributen zoals afbeeldingen, knuffels en spelletjes, het gesprek op gang moet brengen tussen hulpverlener en patiënt, wordt met groot enthousiasme gereageerd door de aanwezige zorgverleners. Vooral de titel ‘neem de tijd voor intimiteit’ wordt met gejuich ontvangen.
Samen eten? Samen douchen? Samen slapen?
‘Hoe zorgen we ervoor dat niet meer samenwonen, niet het einde is van samenzijn?’ Dat is het uitganspunt van het team dat aan het einde van de inspiratiedag als winnaar uit de bus komt. Het idee waar ze mee komen is zo simpel dat je eigenlijk verwacht dat het er al lang is. Een folder met die hoofdvraag centraal, en vervolgens de vraag wat het koppel nog graag samen wil doen. Samen eten? Samen douchen? Samen slapen?
De ervaringen van de dag laten zien dat Tineke Roelofs niet zomaar pleit voor meer openheid op het gebied van intimiteit en seksualiteit in het verzorgingstehuis. Het is een onderwerp waar nog weinig centraal beleid voor is binnen verzorgingstehuizen, waardoor personeel handelt met de beste intenties, maar vaak zonder concrete richtlijnen.
Maar dat de wens er is om ook op dit gebied de beste zorg te leveren, dat is overduidelijk.
Advertentie.
