Waar blijft de wetenschappelijke zzp’er?

Freelancers rukken op, maar niet in de wetenschap. De reden: zelfstandigen zijn uitgesloten van de strijd om de pot met onderzoeksgeld. Milieufilosoof Marc Davidson pleit al jaren voor een herverdeling van de macht. “Wetenschappers komen nauwelijks aan een vaste baan, maar ze mogen ook niet met de universiteit concurreren als zzp’er. Dat is scheef.”

Flexwetenschap. Illustratie: Martien Bos

Flexwetenschap. Illustratie: Martien Bos

Veel druk, weinig zekerheid. Het carrièrepad van de wetenschapper is vaak een moeizame weg, die zich van het ene naar het volgende tijdelijke contract kronkelt. 

Hoogleraar Marc Davidson, filosoof en natuurkundige, kan erover meepraten. Het grootste deel van zijn wetenschappelijke carrière werkte hij zonder vast dienstverband. Tegenwoordig heeft hij een vaste deeltijdaanstelling als docent aan de Universiteit van Amsterdam. Daarnaast is hij als freelancedocent verbonden aan University College Amsterdam en de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie in Utrecht, geeft hij de komende maanden tijdelijk college in Leiden en is hij onbezoldigd hoogleraar aan Maastricht University.

Een vaste onderzoeksaanstelling heeft Davidson niet. Voor onderzoek blijft hij afhankelijk van NWO-beurzen, zoals de Vidi die hij in 2011 in de wacht sleepte. Als zo’n beurs na een paar jaar afloopt, moet hij zelf aan zijn volgende subsidie zien te komen om zich op een van zijn kerntaken als wetenschapper te kunnen richten.

De wetenschappelijke zzp’er

Flexwerk is onontkoombaar in de wetenschappelijke wereld, zelfs voor doorgewinterde onderzoekers als Davidson. Toch krijgt één type flexwerker in de academie geen voet aan de grond: de zzp’er. Dat is opvallend, omdat in andere sectoren – de zorg, het onderwijs, de bouw – juist steeds meer freelancers werken. Waarom zijn er dan geen academici die het onzekere bestaan aan de universiteit achter zich laten en hun eigen wetenschapswinkel openen? 

Anders dan bijvoorbeeld verpleegkundigen of leerkrachten, legt Davidson uit, kunnen onderzoekers niet zo eenvoudig gaan freelancen. “Een onderzoeker zonder universiteit kan geen betaalde wetenschap bedrijven. Je mag de beurzen die je binnensleept bij NWO namelijk alleen besteden in dienst van de universiteit.”

“Een onderzoeker zonder universiteit kan geen betaalde wetenschap bedrijven”

Marc Davidson

Marc Davidson

Een zelfstandige kan zich niet mengen in de strijd om onderzoeksgeld, waardoor wetenschappers afhankelijk zijn van universiteiten – en die bieden nauwelijks vaste banen.

Dat is scheef, vindt Davidson. Want als universiteiten hun wetenschappers in constante onzekerheid laten verkeren met tijdelijke contracten en dubieuze payrollconstructies, zou het wetenschappers dan niet tenminste vrij moeten staan om met de universiteit te concurreren om onderzoeksgeld als zzp’er?

Die vraag wierp u zes jaar geleden al op in de Volkskrant. Is er sindsdien iets veranderd?

“Nee, helaas niet. Wetenschappers zijn nog steeds afhankelijk van de universiteit, en aan de universiteit zijn vaste contracten nog steeds heel schaars. Laatst zei een collega dat wetenschap een soort topvoetbal is geworden. Voetballers krijgen ook geen vast contract. Zo lang je scoort, heb je een baan. En als je niet tot de beste spelers behoort, dan lig je eruit. Die kant gaat het ook op in de wetenschap.” 

Alleen zijn er in de wetenschappelijke eredivisie geen miljoenen te verdienen.

“Dat is het verschil. De spits van Ajax of Manchester City wordt gecompenseerd voor het onzekere en tijdelijke karakter van zijn werk met een hoog salaris. Een talentvolle wetenschapper niet. Dat levert veel stress op.”

Als wetenschappers zelfstandig onderzoek mogen doen, buiten de universiteitsmuren, zouden ze minder zijn overgeleverd aan de universiteit. Maar kan dat wel, zelfstandig onderzoek doen? Heeft een wetenschapper de universiteit dan niet nodig?

“Dat hangt van je vakgebied af. Een experimenteel fysicus kan onmogelijk buiten de universiteit onderzoek doen, want die heeft een onderzoeksgroep en faciliteiten nodig om experimenten uit te voeren. Maar ik denk dat sommige onderzoekers – bijvoorbeeld een filosoof, een econoom of een socioloog – ook heel goed kunnen werken buiten de universiteit.

Waarschijnlijk werk je als wetenschappelijke zzp’er zelfs efficiënter. Je kunt je tijd dan beter inrichten en je hebt minder overhead. Als ik het goed heb, gaat op de universiteit ongeveer de helft van het geld naar gebouw en ondersteuning.”

De wetenschappelijke zzp’er is vrijer, zegt u. Zou dat ook creatiever onderzoeker opleveren?

“Ja, dat denk ik wel. In het huidige systeem is het heel moeilijk om geld te krijgen voor grensverleggend onderzoek. Financiers kiezen voor de gebaande paden, voor onderzoek dat veel zekerheid biedt maar niet snel zal leiden tot écht interessante uitkomsten.

Ik heb eens een extreem idee geopperd: wat als we een systeem zouden hebben waarin wetenschappelijke zzp’ers werken op basis van no cure, no pay? Het zou dan niet nodig zijn om onderzoeksvoorstellen te schrijven en aanvragen in te dienen. In plaats daarvan besteed je je tijd aan onderzoek, en word je achteraf betaald voor je output.”

Leidt zo’n systeem niet tot nóg meer onzekerheid voor wetenschappers?

“Dat is een afweging die iedereen zelf zou moeten maken. Niet iedere wetenschapper zal kiezen voor een freelancebestaan en de voor- en nadelen die daarmee gepaard gaan. Sommige mensen werken liever in loondienst. Dat is begrijpelijk, want de universiteit biedt ook veel voordelen. De cohesie en de sterke samenwerking tussen wetenschappers, bijvoorbeeld.

Ik vind ook helemaal niet dat iedere wetenschapper als zzp’er zou moeten werken. Maar het is frustrerend dat het zo moeilijk is om de universiteit binnen te komen, terwijl er tegelijkertijd geen mogelijkheid bestaat om buiten de universiteit betaalde wetenschap te bedrijven.”

Als journalist bij de universiteitskrant kan ik besluiten: ik zeg mijn baan bij de universiteit op en ik ga freelancen. Waarom is zo’n stap voor wetenschappers onmogelijk?

“Dat heeft te maken met de verdeling van onderzoeksgeld. Zoals het nu geregeld is, zijn er twee geldstromen: de eerste geldstroom wordt verdeeld door de universiteiten zelf, de tweede geldstroom door NWO. Als je niet in dienst bent van de universiteit, zou je via de tweede geldstroom aan financiering moeten komen. Maar het probleem is dat je de universiteit óók nodig hebt om in aanmerking te komen voor NWO-beurzen.”

Hoe zit dat precies?

“Bij NWO kun je programmabeurzen en persoonsgebonden beurzen aanvragen. Programmabeurzen mogen alleen worden aangevraagd door wetenschappers in dienst van de universiteit en met een contract dat de looptijd van de beurs bestrijkt. Persoonsgebonden beurzen, dat zijn de Veni’s, Vidi’s en Vici’s, kun je in principe ook van buiten de universiteit aanvragen. Maar als je voorstel wordt gehonoreerd, dan móet het geld besteed worden binnen de universiteit.

Tegenwoordig moet je zelfs van tevoren toestemming krijgen van de universiteit om je voorstel in te dienen. Universiteiten willen niet voor het blok gezet worden om je een vaste aanstelling te geven als je bijvoorbeeld een Vidi binnensleept.”

Waarom zijn al die regels er?

“Gek genoeg zijn veel van die regels een aantal jaar geleden in het leven geroepen om wetenschappers te beschermen tegen onzekerheid. Onder de nieuwe regels kan de universiteit niet na vijf jaar tegen een beurswinnaar zeggen: je Vidi-geld is op, maar we hebben helaas geen baan voor je. Maar de schaduwzijde is dat je zonder vaste baan of uitzicht op een vast contract nu nog moeilijker kunt meedingen naar NWO-beurzen, waardoor je als wetenschapper nog afhankelijker bent van een aanstelling bij de universiteit.

Zo heeft de overheid een tijd geleden ook geprobeerd om flexwerkers te beschermen door universiteiten te verplichten om na een aantal tijdelijke contracten een vast contract aan te bieden. Maar tegelijkertijd wordt de eerste geldstroom minder, wat universiteiten huiverig maakt om vaste contracten aan te bieden. Het gevolg van die overheidsmaatregelen is daarom meer ontslagen, niet meer vaste banen.”

De wetenschappelijke zzp’er is kansloos in het huidige systeem. Wat moet er veranderen om freelancewetenschap mogelijk te maken?

“Ik zie twee mogelijkheden. De eerste optie is dat NWO ook onderzoeksvoorstellen accepteert die worden ingediend door wetenschappers die niet in dienst werken van een universiteit. En dan is er nog die radicale optie waar we het net al even over hadden: een heel ander financieringsmodel, waarbij je voor je output wordt betaald. Natuurlijk zitten er haken en ogen aan zo’n model. Want hoe meet je bijvoorbeeld de waarde van wetenschappelijke output? De winst is de enorme tijd die je bespaart op het schrijven en beoordelen van onderzoeksvoorstellen waar wetenschappers een dagtaak aan hebben, en waarvan slechts 5 tot 10 procent wordt gehonoreerd.

Ik denk dat we moeten nadenken over alternatieve manieren om het onderzoeksgeld te verdelen. De overheid maakt wetenschappers veel te afhankelijk van universiteiten, en universiteiten maken het wetenschappers veel te moeilijk om aan een vaste baan te komen. De machtsverhoudingen zijn scheef. En uiteindelijk lijdt niet alleen de wetenschapper onder die scheve verhoudingen, maar de hele wetenschap.”

Bekijk meer recent nieuws

Schrijf je in voor onze nieuwsbrief

Blijf op de hoogte. Meld je aan voor de nieuwsbrief van Univers.