Excuses voor het Nederlandse slavernijverleden: ‘We hebben als Nederlanders boter op ons hoofd’

Moet Nederland excuses aanbieden voor het slavernijverleden? Volgens de meerderheid van de Nederlanders is dit geen goed idee. Zo zou je geen excuses kunnen maken voor iets wat eerdere generaties gedaan hebben en zou het leiden tot enorme schadeclaims van slachtoffers. Over de legitimiteit van deze en andere tegenargumenten valt echter te twisten.

De Nederlandse regering heeft het tot op de dag van vandaag nooit aangedurfd om haar excuses aan te bieden voor het slavernijverleden. “Diepe spijt en berouw” werden er wel betoond, maar tot formele verontschuldigingen kwam het niet. Het demissionaire kabinet Rutte heeft besloten ook nu geen excuses aan te bieden, mede omdat wordt gevreesd voor een verdere polarisatie van het racismedebat.

Of Nederlanders zelf vinden dat excuses moeten worden aangeboden, dat werd vorige maand onderzocht in een peiling van I&O Research in opdracht van Trouw. Hieruit bleek dat de meerderheid (55 procent) van de ondervraagden verontschuldigingen voor het slavernijverleden overbodig vindt.

De belangrijkste opgegeven reden is dat het eind zoek is als Nederland zijn excuses aanbiedt; hoe ver moeten we dan terug? Moeten we dan ook onze excuses aanbieden voor bijvoorbeeld kinderarbeid?

“Nederlanders zijn al snel op hun tenen getrapt”

Hoogleraar bedrijfsethiek Wim Dubbink van Tilburg University vindt dat helemaal niet zo’n rare gedachte. “Mijn moeder heeft gewerkt als kindarbeider toen ze vijftien jaar oud was. Zij heeft daar onder geleden en zou daar – net als vele andere slachtoffers – nog steeds onder lijden, mocht ze nog leven. Daar had ze in mijn ogen best excuses voor mogen krijgen.” 

Juist door de discussie breder te trekken, verwacht Dubbink dat mensen gaan inzien dat slavernij-excuses op zijn plaats zijn. “Door het debat te framen in termen van slavernij, zijn Nederlanders al snel op hun tenen getrapt.” Het getuigt volgens hem van buitengewone hypocrisie. “We hebben als Nederlanders boter op ons hoofd. Na de Tweede Wereldoorlog stond Nederland vooraan om excuses van de Duitsers te eisen.”

Aansprakelijkheidsclaims

Eén van de argumenten die door Nederlanders wordt opgeworpen om geen verontschuldigingen aan te bieden, is dat er grote juridische consequenties aan verbonden zouden zijn. De angst heerst dat Nederland door het maken van excuses de deur openzet voor organisaties, landen of personen, om naar de rechter te stappen en aansprakelijkheidsclaims in te dienen.

Is deze angst gegrond? Niet volgens Lianne Wijntjens, die vorig jaar promoveerde aan Tilburg University op het aanbieden van excuses in de civiele procedure en de medische tuchtprocedure. “Nog afgezien van factoren als verjaring en het herleiden van de schade, is de kans nihil dat het aanbieden van excuses leidt tot aansprakelijkheid. Slechts onder zeer zeldzame omstandigheden gelden excuses als een erkenning van civielrechtelijke aansprakelijkheid.”

Dit komt doordat het vaststellen van aansprakelijkheid als juridische kwalificatie volledig is voorbehouden aan de rechter. Zij heeft het laatste woord wanneer de intentie van degene die iets verklaart, verschilt van de wijze waarop de ontvanger de verklaring heeft begrepen.

Bijvoorbeeld op het moment dat het slachtoffer excuses wél opvat als een erkenning van aansprakelijkheid, terwijl dat door de aanbieder niet zo was bedoeld.

In dat geval beslist de rechter op basis van alle feiten en omstandigheden of het slachtoffer er gerechtvaardigd op mocht vertrouwen dat de gemaakte excuses bedoeld waren als een erkenning van aansprakelijkheid. “Dit is vrijwel nooit het geval,” zegt Wijntjens, “omdat excuses van de schadeveroorzaker veel meer dienen als een moreel oordeel over het eigen gedrag dan als een aanvaarding van aansprakelijkheid.”

Niet alleen zijn de juridische risico’s van excuses verwaarloosbaar, ook benadrukt Wijntjens dat verontschuldigingen positieve gevolgen hebben. “Excuses dragen bij aan het herstel van de benadeelden en zorgen ervoor dat zij vergevingsgezinder worden. Hierdoor wordt minder snel een dure procedure gestart, wat ten gunste komt van beide partijen.”

Mocht er toch een zaak komen, dan heeft ook hier het aanbieden van excuses positieve uitwerkingen. Het maken van excuses wordt door de rechter namelijk regelmatig meegewogen in het voordeel van de aanbieder bij het vaststellen van de hoogte van de schadevergoeding. Deze kan daardoor lager uitvallen.

Collectieve verantwoordelijkheid

Nu de juridische zorgen omtrent slavernij-excuses aan de kant geschoven kunnen worden, is het vruchtbaarder de slavernijdiscussie terug te halen naar het ethische speelveld. De meest gehoorde vraag in dit opzicht is of je als generatie je verontschuldigingen kunt aanbieden voor iets wat vorige generaties gedaan hebben. Oftewel: zijn wij, als Nederlanders van nu, verantwoordelijk voor wat Nederlanders van toen hebben aangericht?

Het spreekt voor zich dat huidige Nederlanders niet persoonlijk verantwoordelijk gehouden kunnen worden voor wat zich indertijd heeft afgespeeld. We waren er niet bij en hebben daarom geen invloed kunnen uitoefenen op het slavernijbeleid. We hebben dus geen schuld. Echter geldt dit ook voor veel burgers uit die tijd. Nederland was toen een autocratisch bestuurd land, wat inhield dat het gros van de Nederlanders niets te zeggen had, aldus Rutte.

“We moeten ons niet richten op individuele verontschuldigingen van burgers”

Toch voelt het tegen-intuïtief om daarom al deze mensen te ontslaan van hun verantwoordelijkheid, zegt Dubbink. “Er was destijds sprake van een strategie zonder strateeg, maar dat betekent niet dat men geen rekenschap van die strategie hoeft te geven. Zonder dat je het systeem gemaakt of gecreëerd hebt, ben je er wel onderdeel van geweest en heb je voordeel gehaald uit een situatie waarin anderen werden uitgebuit.”

Als we deze gedachtegang doortrekken, zijn een mogelijke (maar onwaarschijnlijke) onwetendheid bij het volk en een gebrek aan daadkracht om de trans-Atlantische slavernij te beëindigen, minder relevant. Doorslaggevend is dat de toenmalige Republiek een economische voorsprong verwierf ten opzichte van andere naties en dat men zo profiteerde van de slavenhandel.

Deze welvaartskloof is tot op de dag van vandaag niet gedicht. Nederland behoort nog steeds tot een van de sterkere economieën ter wereld. Het is te makkelijk om te concluderen dat dit volledig te danken is aan het Nederlandse slavernijverleden; die verklaring is niet in één oorzaak te vangen.

Maar dat Nederland jaren na dato nog steeds de vruchten plukt van zijn vroegere slavernijbeleid, is aannemelijk.

In zekere zin zijn we daarom collectief verantwoordelijk voor wat zich toen heeft afgespeeld – juist omdat we er als land, als geheel, profijt van hebben. “Om recht te doen aan deze gezamenlijke verantwoordelijkheid moeten we ons niet richten op individuele verontschuldigingen van burgers,” vertelt Dubbink.

“Het is de Nederlandse staat als vertegenwoordiger van die collectiviteit die hier moet instappen en zijn excuses moet aanbieden voor zijn slavernijverleden.”

Hedendaags racisme

Als de Nederlandse overheid besluit om excuses aan te bieden, aan wie biedt zij die dan aan? Hier ligt voor het kabinet een belangrijk onderscheid met de gemaakte excuses voor het geweld in Indonesië en voor haar rol tijdens de Holocaust. Terwijl getroffenen van deze gebeurtenissen er nog zijn, zijn directe slachtoffers van de slavenhandel niet meer in leven.

“Hoe graag we ook zouden willen, het slavernijverleden is niet iets wat Nederland zomaar van zich af kan schudden,” zegt Dubbink. “Ondanks dat er geen directe slachtoffers meer zijn, is doorwerking ervan ook nu nog duidelijk zichtbaar. Kijk maar naar het hedendaagse racisme jegens zwarte mensen. Dat is nog steeds een wijdverbreid probleem waar de slavernij mede aan ten grondslag ligt.”

Met name voor deze groep kunnen excuses van betekenis zijn. Ze dienen als bevestiging dat de Nederlandse overheid nooit meer zal vervallen in het oude gedrag. Dubbink: “Verantwoordelijkheid nemen is breder dan alleen schuld en aansprakelijkheid op je nemen voor iets wat je in het verleden hebt gedaan. Het draagt ook een belofte in zich dat je in de toekomst anders zult handelen. Excuses geven uiting aan die intentie.”

_Advertentie.