Een ‘normale’ verkrachting? TiU-onderzoek naar reacties op seksueel geweld
‘Dat kun je verwachten als je dronken met iemand mee naar huis gaat.’ Slachtoffers van seksueel geweld krijgen vaak te maken met negatieve reacties van anderen. Maar waarom zijn mensen zo snel geneigd om slachtoffers de schuld te geven van iets dat hen is overkomen? Sociaal wetenschapper Eva Mulder liet respondenten reageren op verhalen over seksueel geweld.
Op een feestje van haar studentenvereniging ontmoet Lisa de lokaal bekende dj Thijs. Ze is meteen onder de indruk van hem en blijft de rest van de avond met hem praten, terwijl hij het ene rondje na het andere voor haar bestelt. Na sluitingstijd fietsen ze samen naar zijn huis. Op de bank praten ze een tijdje over muziek, en drinken nog wat meer. Uit het niets begint Thijs Lisa, over haar kleren heen, te betasten. Ze schrikt, en vlucht naar de badkamer. Daar probeert ze te kalmeren, en gaat daarna terug naar de woonkamer.
Thijs zegt dat hij niets wil doen “wat Lisa ook niet wil”, en ze besluit te blijven. Eventjes kijken ze samen tv. Dan hervat Thijs zijn pogingen om haar te strelen en ritst haar broek open, ondanks protest van Lisa. Ze verstijft. Thijs vraagt haar of ze hem oraal wil bevredigen, en in eerste instantie gehoorzaamt ze. Na een minuut maakt ze zich los, zegt “Ik ga nu naar huis”, en vertrekt gehaast. Thijs blijft rustig op de bank zitten, en zegt dat ze haar fietssleutel niet moet vergeten.
Lisa schaamt zich tot op de dag van vandaag en heeft niemand over het voorval verteld. Ze is bang dat mensen anders naar haar zouden kijken, en vraagt zich nog altijd af of ze niet eerder weg had kunnen gaan. Dan was het misschien nooit gebeurd.
Hoewel het voorval tussen Thijs en Lisa is gebaseerd op een waargebeurd verhaal, zijn de studente en de dj twee fictieve karakters. Soms heet Lisa zelfs Lukas. Sociaal wetenschapper Eva Mulder bedacht ze voor een van de experimenten in het onderzoek waarop ze onlangs aan Tilburg University promoveerde.
In haar proefschrift The Normality of rape? Observer reactions to stories of female and male sexual assault onderzoekt Mulder de reacties van buitenstaanders op de verhalen van slachtoffers van seksueel geweld.
‘Lisa had niet met hem mee naar huis moeten gaan’
Dat slachtoffers van seksueel geweld vaak negatieve reacties krijgen, wist Mulder wel. Met haar onderzoek wilde ze achterhalen hoe die reacties tot stand komen. “Mannelijke slachtoffers van seksueel geweld krijgen relatief weinig wetenschappelijke aandacht. Ik wilde weten of mensen anders reageren op mannelijke slachtoffers dan op vrouwelijke, en zo ja, waarom.
“In het verlengde van deze vraag heb ik getoetst welke rol onze ideeën over wat ‘normaal’ is, en ons beeld van een ‘normale’ verkrachting, spelen bij reacties op seksueel geweld.”
Wat bedoel je met ‘een normale verkrachting’?
“In mijn proefschrift kom ik tot de conclusie dat de manier waarop mensen reageren op slachtoffers van seksueel geweld afhangt van hun sociaal-culturele context. Reacties worden bepaald door wat we normaal vinden.
“In termen van verkrachting is de stranger rape het meest ‘normaal’: een onschuldige vrouw in een donkere steeg wordt verkracht door iemand tot wie ze geen enkele relatie heeft. Ze vreest voor haar leven maar stribbelt tegen, en huilt na afloop. Een stereotype scenario, dat rechtstreeks uit een horror- of misdaadfilm lijkt te komen.
“In de praktijk zijn er veel meer scenario’s mogelijk. Het overgrote merendeel van verkrachtingsslachtoffers kent de dader. Bijvoorbeeld omdat de dader een (ex-)partner is of familielid, of iemand die je op een feestje of tijdens het daten hebt ontmoet. Dat noemen we acquaintance rape.
“Bij veel verkrachtingen is er bovendien geen sprake van fysiek geweld. Het stereotype beeld dat we hebben van verkrachting komt vaak niet overeen met de werkelijkheid.”
En wat gebeurt er met de reacties als verkrachting afwijkt van het normale scenario?
“Zodra een scenario afwijkt van het ‘normale’ of stereotypische, worden de reacties van derden over het algemeen negatiever. Dit kwam naar voren in zowel de kwantitatieve als de kwalitatieve studies die ik heb gedaan tijdens mijn onderzoek. In de kwantitatieve studies reageerden respondenten negatiever op mannelijke dan op vrouwelijke slachtoffers.
“Zo bleek dat de respondenten de karakters van mannelijke slachtoffers negatiever beoordeelden. Ze werden gezien als minder competent en minder geloofwaardig. Respondenten reageerden ook negatiever als een slachtoffer zich na afloop boos in plaats van verdrietig of angstig uitte. Hier zie je de sociaal-culturele context weer terug: een mannelijk of boos slachtoffer is niet ‘normaal’.”
Het verhaal over Lisa en Thijs beschrijft geen cliché-scenario uit een horrorfilm. Hoe reageerden de respondenten daarop?
“Bij verhalen waarbij elementen zoals fysiek geweld ontbreken zijn respondenten veel minder geneigd het woord ‘verkrachting’ te gebruiken. Vooral als er sprake is van details die op verschillende manieren te interpreteren zijn: bijvoorbeeld de mate van alcoholgebruik of de keuze om mee naar huis te gaan.
“Als we het verhaal van Thijs en Lisa abstract benaderen zou je kunnen zeggen dat er sprake is van verkrachting. Er was, tegen de wil van een van de twee, sprake van penetratie. Maar de vele details in het verhaal boden respondenten de mogelijkheid een ander narratief te creëren.
“Ze beschreven het voorval bijvoorbeeld als een misverstand: Thijs bleef weliswaar pushen nadat Lisa meer dan eens nee had gezegd, maar ze bleef wel zitten, dus misschien had hij het gewoon verkeerd begrepen. Hij was immers dronken. De respondenten zeiden ook dat ze er niet bij waren, en daardoor niet zo goed wisten wat ze ervan moesten denken.
“Ook hier blijkt hoe ideeën over wat we als ‘normaal’ beschouwen een rol spelen in de totstandkoming van negatieve reacties, ditmaal vooral richting Lisa. Respondenten wisten makkelijker verklaringen voor het verloop van de avond te verzinnen.
“Lisa had kunnen weten dat Thijs casual sex wilde, en had niet met hem naar huis moeten gaan als ze dat niet wilde. Zo wordt een aanzienlijk deel van de verantwoordelijkheid bij Lisa neergelegd.”
Hoe verklaar jij die negatieve reacties?
“Binnen de victimologie is de Belief in a just world-theorie gangbaar. Deze stelt dat mensen een inherente behoefte hebben te geloven dat de wereld rechtvaardig is. Op het moment dat ze worden geconfronteerd met tegenbewijs, bijvoorbeeld wanneer een onschuldig slachtoffer lijdt, ervaren ze ongemak.
“Dat ongemak kan negatieve reacties veroorzaken. Je kunt dan denken aan ongeloof, of aan bagatellisering van het leed: ‘het zal wel meevallen’. Victim blaming komt ook voor, toeschouwers redeneren dan dat als het slachtoffer lijdt, hij of zij misschien helemaal niet zo onschuldig is.
‘We moeten als samenleving leren luisteren naar slachtoffers’
“In mijn proefschrift betoog ik dat de Belief in a just world-theorie de sociale context niet genoeg in aanmerking neemt. Negatieve reacties op slachtoffers komen misschien deels voort uit een behoefte aan een rechtvaardige wereld, maar worden gekleurd door ideeën over normaliteit.
“Tijdens mijn onderzoek zag ik ook dat respondenten die negatief reageerden over het algemeen geen kwade intentie leken te hebben; ze probeerden vooral een verhaal begrijpelijk te maken.
“En dat begrijpelijk maken doe je met de handvatten die in een samenleving beschikbaar zijn, zoals dus bepaalde gangbare stereotypen over slachtoffers en mannen en vrouwen. Daar zou in toekomstig onderzoek naar slachtofferschap en de reacties van buitenstaanders rekening mee gehouden kunnen worden.”
In je proefschrift noem je het nieuwe zedenwetvoorstel van minister Grapperhaus van Justitie en Veiligheid, die alle onvrijwillige seks strafbaar moet maken. Is dat een goede wet?
“In het kader van die nieuwe zedenwet heeft Amnesty International de Nederlandse bevolking gevraagd of penetratie zonder wederzijdse instemming verkrachting is. Vrijwel iedereen gaat daar in mee. Het probleem is dat zo’n stelling superabstract is, net als de wet. Hopelijk heb ik aangetoond dat interpretaties van seksueel geweld mogelijk veel diffuser zijn.
“Het strafrechtsysteem kan niet alle dynamiek en ambiguïteit van seksueel geweld ondervangen. En misschien hoeft dat ook niet. Natuurlijk is het belangrijk dat er wetten en een rechter zijn, maar niet alle slachtoffers durven, willen of hoeven naar de rechter. Dat bleek wel uit de #MeToo-beweging.
“Het is minstens zo belangrijk dat we als samenleving leren luisteren naar wat slachtoffers willen vertellen. Dat begint mede bij het aanpakken van het verkrachtingsstereotype: geef ook aandacht aan afwijkende verhalen van slachtofferschap.”
Advertentie.
