Onderzoek naar misstanden bij sportevenementen. ‘Geen enkele zin om Qatar 2022 nu nog te boycotten’

Van uithuiszettingen tot sterfgevallen bij bouwwerkzaamheden: tijdens internationale sportevenementen worden massaal mensenrechten geschonden. In aanloop naar het WK voetbal van volgend jaar in Qatar viel tot op heden een astronomisch aantal van 6500 doden. Voor slachtoffers van deze uitwassen is het vrijwel onmogelijk om hun recht te halen. TiU-promovenda Daniela Heerdt onderzocht wie aansprakelijk gehouden kan worden voor de misstanden, en hoe.

In 2014 begon Daniela Heerdt, onderzoeker internationaal recht bij Tilburg Law School, te schrijven aan haar voorstel voor een promotieonderzoek. Ze had zich laten inspireren door de actualiteit: kranten en nieuwswebsites stonden toen al vol met berichten over de uitbuiting – soms zelfs tot de dood – van migrantenarbeiders die in Qatar meebouwden aan de infrastructuur voor het WK voetbal in 2022.

Twee jaar later, toen Heerdt de financiering voor haar onderzoek rond had, vonden de Olympische Spelen in Rio de Janeiro plaats. Een ander sportevenement, dezelfde koppen. In Brazilië waren families uit de favelas hun huizen uitgejaagd; er moesten immers sportstadia gebouwd worden. “Hoe kan het dat deze mensen consequent zo slecht behandeld worden, en dat er geen ruimte voor verbetering is?”, vroeg Heerdt zich af.

Heerdt kwam erachter dat de rechtssystemen waarbinnen grote sportevenementen worden georganiseerd niet toelaten dat een slachtoffer via de rechter gerechtigheid haalt. Daarom ging ze op zoek naar een alternatief. Ze moest ervoor terug naar de basis. Want vóór er sprake kan zijn van gerechtigheid voor slachtoffers, moet eerst de verantwoordelijke aangewezen worden. En dat blijkt al moeilijk genoeg.

Heb jij je geen roepende in de woestijn gevoeld?

“Nee, ik heb tijdens mijn onderzoek niet het idee gehad dat ik tegen dovenmansoren praatte. Natuurlijk was het onderwerp van mijn onderzoek een moving target: er waren telkens nieuwe ontwikkelingen op het gebied van mensenrechtenschendingen tijdens grote sportevenementen. Maar daardoor voelde mijn werk alleen maar urgenter.

“Gelukkig zag ik, omdat ik nu eenmaal in dat wereldje zat, dat er een heleboel gebeurde. Overheden spraken zich uit tegen de overtredingen, niet-gouvernementele organisaties als Human Rights Watch en Amnesty International voerden bewustwordingscampagnes. Dat nam allemaal niet weg dat ik me verantwoordelijk voelde om goed onderzoek te doen, en mijn bevindingen kenbaar te maken.”

Wat voor soorten mensenrechtenovertredingen ben je tegengekomen?

“De ernstigste schendingen raken de arbeiders die de infrastructuur voor een sportevenement bouwen. Zij worden uitgebuit: hun loon wordt laat of helemaal niet uitbetaald, hun paspoorten worden afgepakt, ze worden ondergebracht in ongezonde en onveilige huisvesting. Een ander voorbeeld zag je bij de Spelen in Rio. Daar werden complete wijken afgebroken, mensen moesten maar zien hoe ze aan een ander huis kwamen.   

“De indruk moet trouwens niet ontstaan dat dit alleen buiten Europa gebeurt. Dergelijke scenario’s zijn niet uniek voor de aanloop naar de WK voetbal in Qatar, al zijn de schendingen daar extreem. Ook in Europa en Amerika worden mensenrechten overtreden. Tijdens de Olympische Spelen van 2012 in Londen zijn lokale ondernemers bijvoorbeeld financieel uitgekleed omdat zij zonder toestemming het Olympisch embleem, met de vijf ringen, gebruikten.”

Welk geval is jou het meest bijgebleven?

“Uit de wetenschappelijke literatuur weten we dat alle sportevenementen een zogenaamde levenscyclus meemaken. In de eerste fase brengen steden of landen een bid uit, om het evenement te mogen organiseren. Daarna volgen de aanloop naar het sporttoernooi, het plaatsvinden van het evenement, en de fase erna.

“Bij de Olympische Spelen van 2008 in Beijing zijn de mensenrechten in die eerste fase al massaal geschonden. Om de beoordelingscommissie van het Olympisch comité te verleiden, veegden de overheden de straten letterlijk schoon: daklozen werden opgesloten, activisten kregen huisarrest. En dat allemaal voordat überhaupt was besloten of de Spelen naar Beijing zouden gaan. Ik vond – en vind – dat onbegrijpelijk.”

Waarom is het zo moeilijk voor slachtoffers om hun recht te halen?

“Er zijn te veel betrokken partijen bij de organisatie van sportevenementen. Laat me er een paar opsommen: de overheid van het land waar het evenement plaatsvindt, de overheid van de lokale gemeentes waar locaties gebouwd worden, lokale organisatiecomités – soms overheidsinstanties, maar ze kunnen net zo goed particulier zijn. Dan zijn er ook nog de internationale en lokale sportkoepels, tientallen sponsoren en honderden aannemers.

“Op al deze organisaties en partijen is een ander rechtssysteem van toepassing. Voor sommigen is dat het nationale recht, bij anderen het internationaal recht. Dus zelfs als je al kunt aanwijzen welke partij mensenrechten heeft geschonden, en vaak lukt dat al niet door de verwevenheid van al die actoren, is het nog maar de vraag in welk rechtssysteem ze berecht kunnen worden.”

Hoe kan dit worden opgelost?

“Om slachtoffers van mensenrechtenschendingen via de juridische weg aanspraak te kunnen laten maken op gerechtigheid en een compensatie, moet de verantwoordelijke aangewezen worden. Maar dat is dus een probleem. Vaak zijn meerdere partijen verantwoordelijk, en wijzen ze naar elkaar. Daarom pleit ik in mijn proefschrift voor een shared responsibility­-model. Simpel gezegd houdt dat in dat meerdere partijen tegelijkertijd verantwoordelijk gehouden worden voor de overtredingen van mensenrechten.

“Zie het als een holistische aanpak, in plaats van telkens één rechtszaak aanspannen tegen één verantwoordelijke binnen één rechtssysteem. Ze kunnen zich niet meer achter elkaar verschuilen, maar delen de verantwoordelijkheid. Hun strafmaat hangt af van de mate waarin ze overtredingen hebben gepleegd. Die rechtsbenadering is mogelijk als rechtbanken en tribunalen samenwerken, en dus de verschillende rechtssystemen overstijgen.”    

Wat zijn de mogelijkheden buiten de rechtsgang? Heeft een boycot zin?

“Recentelijk zagen we de protestactie van het Nederlandse elftal, de spelers droegen zwarte T-shirts om aandacht te vragen voor mensenrechten. Dat is een sympathieke actie, die ik prijzenswaardig vind. Spelers kunnen namelijk druk uitoefenen op de KNVB, en die kan weer druk uitoefenen op de FIFA.   

“Dat neemt niet weg dat alle acties voor de verbetering van de positie van migrantenarbeiders in Qatar al jarenlang te laat komen. Dat had onmiddellijk na de toewijzing in 2010 moeten gebeuren. Toen was al bekend hoe Qatar omgaat met arbeiders. Een boycot heeft geen enkele zin meer, en het helpt de mensen die zijn uitgebuit en zelfs gestorven niks verder. We kunnen alleen maar hopen dat herhaling in de toekomst vermeden wordt door problemen op tijd aan te kaarten.”

Beleef jij zelf eigenlijk nog plezier aan sport kijken?

“Minder, veel minder, sinds ik aan mijn onderzoek begon. Als er ergens een Olympische wedstrijd aanstaat, kijk ik niet weg, maar ik zoek het zelf niet meer op. Ik heb bij lange na niet de interesse in sportevenementen die ik vroeger had – toen ik nog niet wist wat ik nu weet.” 

_Advertentie.