Nederlandse eindtoets op losse schroeven: ‘Het is tijd voor een cultuuromslag’

Sinds jaar en dag is de eindtoets basisonderwijs onderwerp van fel debat. Ter discussie staan niet alleen de inhoud en het moment waarop wordt getoetst, maar ook het gewicht dat eraan wordt toegekend bij het uiteindelijke schooladvies. Met name dit laatste baart toetsdeskundige en TiU-promovenda Karen Heij zorgen. In haar proefschrift waarschuwt ze dat we in Nederland zijn doorgeschoten in onze toetsdrang.

In 2015 is bij wet vastgesteld dat het schooladvies van de leerkracht leidend is bij de toelating van leerlingen op een middelbare school. Dit advies komt tot stand op basis van een aantal ‘harde’ en ‘zachte’ gegevens van de leerling.

De harde gegevens komen uit het leerlingvolgsysteem – een monitor die bijhoudt hoe de leerling gedurende de basisschooltijd presteert – en bestaan uit de toetsresultaten van groep 6, 7 en 8. De zachte gegevens hebben betrekking op factoren als sociaal-emotionele ontwikkeling, doorzettingsvermogen en motivatie.

Nadat het advies is afgegeven en de kinderen al zijn ingeschreven op hun nieuwe school, is het tijd voor de eindtoets. Deze vindt elk jaar plaats in april en is verplicht voor elke leerling van groep 8, ongeacht het type onderwijs. Uit deze toets volgt een zogenaamd toetsadvies. Alleen als dit hoger is dan het eerdere schooladvies, kan het definitieve schooladvies nog worden gewijzigd in het voordeel van de leerling.

De eindtoets in zijn huidige vorm telt dus wel mee, maar is niet meer zo bepalend als voorheen. En toch ligt de nadruk nog altijd teveel op toetsen, stelt Karen Heij. Zij promoveerde eind april op het proefschrift Van de kat en de bel. Tellen en vertellen met de eindtoets basisonderwijs.

Deze wijzigingen rondom het schooladvies hebben als doel de eindtoets een minder doorslaggevende rol te geven in de onderwijskansen van kinderen. Is dat geen goede ontwikkeling?

“Het bestempelen van de eindtoets als second opinion is slechts een kwestie van framing. Op het eerste oog lijkt het een juiste stap, maar als je verder inzoomt dan zie je dat het beoordelen aan de hand van vaste toetsmomenten gewoon doorgaat. Het gebeurt alleen onder een andere noemer; het leerlingvolgsysteem.

“Dit systeem is verplicht sinds 2011 en slaat alle toetsuitslagen op van groep 1 tot en met 8. De resultaten van de laatste drie jaren moeten nadrukkelijk worden meegewogen in het schooladvies. De eindtoets an sich mag dan minder zwaar meewegen, het principe om kinderen te rangschikken op basis van toetsresultaten blijft intact.”

Wat is er mis met dat principe?

“Het gaat ervan uit dat de uitslagen van een toets een objectieve (en dus eerlijke) maatstaf bieden voor de opgedane kennis en vaardigheden – en daarmee de potentie – van een leerling. Maar de werkelijkheid ligt genuanceerder.

“Omdat het gestandaardiseerde toetsen zijn met dezelfde soort opgaves, heeft het bijvoorbeeld zin om te oefenen met het maken van de toetsen. Hoogopgeleide ouders hebben eerder middelen om zo’n extra training of cursus te financieren dan laagopgeleide ouders. Dit resulteert in hogere scores voor kinderen van hoogopgeleide ouders.

“Een ander punt is dat de toetsen in feite taal- en rekentoetsen zijn. Deze nadruk op taal valt vaak nadelig uit voor (allochtone) kinderen die met een andere moedertaal aan de start verschijnen.

“Het is bekend dat het deze leerlingen zo’n zeven à acht jaar kost om op hetzelfde taalniveau te komen als leerlingen die de Nederlandse taal wel goed beheersen. Deze tijd en ruimte krijgen zij nu echter niet binnen het basisonderwijs. Als gevolg blijven ze bij vergelijkende toetsen in de onderste regionen steken.”

In hoeverre is dit een probleem als zij in het middelbaar onderwijs vervolgens de mogelijkheid hebben om op te klimmen naar havo of vwo?

“Het is een vergissing om te denken dat de mobiliteit binnen het voortgezet onderwijs hoog is. In plaats daarvan staat het vol met schotten. Het stapelen van diploma’s is op papier mogelijk, maar in de praktijk is het in de afgelopen tien jaar nogal uitgekleed.

“Zo wordt een havo-opleiding financieel gestraft als een leerling de havo niet haalt, wat ervoor zorgt dat de opleiding een goede cijferlijst van de vmbo’er eist om toe te treden. Zij wil er namelijk zeker van zijn dat de toekomstig leerling het diploma haalt.

“Door dit soort extra vereisten wordt de doorstroom tussen verschillende opleidingsniveaus ontmoedigd. Het onderwijsstelsel is mede hierdoor een sjoelbaksysteem geworden waarin je in een hokje wordt gestopt en er vervolgens niet meer uit komt. Het probleem is dus niet zozeer het toetsen zelf, maar de zware consequenties die eraan verbonden zijn. Het heeft een te dominante positie in het bepalen van de kansen van kinderen.”

Hoe komt het dat meten en toetsen zo centraal staan in het Nederlandse basisonderwijs?

“In tegenstelling tot andere westerse landen zijn wij in de jaren zestig niet overgestapt op een middenschool – een soort gemengde, brede brugklas waarin leerlingen nog drie extra jaren samenblijven alvorens er wordt geselecteerd – maar zijn we als enige vast blijven houden aan het idee van vroege selectie gebaseerd op metingen.

“Een verklaring lijkt te zijn dat wij in Nederland geneigd zijn het onderwijs te zien als kostenpost in plaats van als culturele verrijking. We proberen het onderwijssysteem daarom zo efficiënt mogelijk in te richten. In de uitvoering komt dit neer op investeren in diegenen die het waard zijn om in te investeren. Zij die hier niet onder vallen, moeten er zo snel mogelijk worden uitgefilterd. Toetsen functioneren hierbij als een doeltreffende zeef.

Lees verder na de afbeelding

“Achter de Nederlandse toetscultuur schuilt ook een economisch motief. Aan de hand van selectie zorgen we er namelijk voor dat de arbeidsmarkt krijgt wat het nodig heeft; een goede balans tussen hoog- en laagopgeleid. De huidige manier van toetsen is zo ingericht dat twintig procent naar vwo gaat, dertig procent naar havo en vijftig procent naar vmbo.

“De toetsen hebben dus als uitgangspunt om verschil te creëren tussen kinderen.  Ze zijn bedoeld om de leerlingen op volgorde te zetten, niet om hun kwaliteiten of geschiktheid voor een van de drie niveaus te meten. Het is daarom onzin dat we tegen een kind zeggen dat het geen ‘vwo-kind’ zou zijn. Helemaal omdat er niet zoiets bestaat als een vwo-profiel. Daarnaast zijn de onderlinge verschillen vaak niet eens zo groot en horen kinderen dus ten onrechte dat ze dom of niet slim genoeg zijn.”

Hoe is Nederland aan deze kindonvriendelijke houding gekomen? Beoordelingstoetsen zoals de eindtoets zijn toch juist ontworpen in het belang van het kind?

“Dat is zeer de vraag. In Nederland zijn we ooit begonnen met de eindtoets omdat het de meest praktische manier was om zowel vroegtijdig kinderen te selecteren als de kwaliteit van scholen te controleren.

“Omdat alle scholen de vakken rekenen en taal aanboden – en dat dus de grootste gemene deler was om scholen op te beoordelen – is besloten op die vakken te gaan toetsen. Niet omdat dit de beste voorspeller van de toekomst van kinderen zou zijn.”

Maar zijn kinderen niet gebaat bij een vroege selectie en een onderwijsinspectie? Zo krijgen ze onderwijs op maat en wordt de kwaliteit van het onderwijs gewaarborgd.

“Zoals gezegd dient vroegtijdige selectie van kinderen eerder de maatschappij dan het kind zelf. Daarnaast toont wereldwijd onderzoek aan dat elke leerling gebaat is bij gemengde klassen. De onderkant van de klas kan zich dan optrekken aan de bovenkant. En door dingen uit te leggen aan medeleerlingen gaan beter presterende leerlingen ook vooruit.

“Helaas komt ook de kwaliteitsinspectie van scholen op basis van toetsresultaten de ontwikkeling van kinderen niet ten goede. Allereerst omdat het onderwijs zich gaat vormen naar de toetsen waarop de scholen worden afgerekend. Omdat die voornamelijk bestaan uit meerkeuze, reken- en taalopgaven worden onderwijs én de onderwijsmethoden hierop ingericht. Dit leidt tot een verschraling van het onderwijs.

“Bovendien worden de schoolbeoordelingen vaak gecorrigeerd naar de achtergrond van de leerlingen. Als een school met relatief veel Turkse of Marokkaanse kinderen laag scoort tijdens de inspectie, krijgen zij vaak toch een positief inspectie-oordeel. Dit gebeurt omdat de inspectie erkent dat het voor deze school een grotere opgave is om hun leerlingen hoog te laten scoren op de toets.

“Probleem is dat je hiermee een laag verwachtingspatroon in stand houdt voor die school en die leerlingen; we accepteren feitelijk dat kinderen lager presteren omdat ze een bepaalde achtergrond hebben.”

De Onderwijsraad adviseert in haar nieuwste rapport om het moment van selectie uit te stellen tot na een brede driejarige brugperiode, waarmee het huidige schooladvies en de eindtoets komen te vervallen. Is dit een stap in de juiste richting?

“De eerste en belangrijkste verandering die ik graag zou willen zien is dat er een overkoepelende onderwijsvisie wordt opgesteld. Op dit moment ontbreekt er in Nederland een algemeen geformuleerde doelstelling waaraan concreet onderwijsbeleid kan worden getoetst. Dit is noodzakelijk voor de discussie rondom de eindtoets omdat men zo de geldigheid van de toets kan afleiden uit een bredere onderwijskoers.

“Wat betreft het advies van de Onderwijsraad heb ik gemengde gevoelens. Het is positief dat ze later willen selecteren, maar tegelijkertijd zeggen ze dat er eerder en beter moet worden gedifferentieerd tussen leerlingen. Dan blijf je dus exact hetzelfde doen als voorheen, namelijk voortdurend gestandaardiseerd meten.

“Er is een cultuuromslag nodig waarin we afstappen van het constante toetsen. Het draagt niet bij aan de ontwikkeling van een kind, net zoals een kip niet zwaarder wordt als deze vaak wordt gewogen. Het is tijd dat we realiseren dat we geen toekomst kunnen voorspellen aan de hand van een toets. We kunnen beter gaan investeren in goed onderwijs dan kinderen opsluiten in hun verleden.”

_Advertentie.