Coronaontkenners zij aan zij met extreemrechts: kans op radicalisering niet onvoorstelbaar

Politici worden met nazi’s vergeleken, teststraten in brand gezet en journalisten met de dood bedreigd. De coronapandemie lijkt radicalisering in de hand te werken. Hoe komt dit? En kunnen we er wat tegen doen?

In augustus 2021 worden er molotovcocktails door het raam van de woning van de Groningse journalist Willem Groeneveld gegooid. Gelukkig was Groeneveld er op tijd bij maar dit had ook heel anders af kunnen lopen. De daders bleken fanatieke coronaontkenners te zijn. Onderzoek doet sterk vermoeden dat dit te maken had met de verslaggeving van de journalist over corona.

In het afgelopen anderhalf jaar hebben we niet alleen overvolle IC’s gezien maar werden we ook geconfronteerd met andere schokkende gebeurtenissen. Zo werden er teststraten en 5G-zendmasten in brand gestoken, politici bedreigd en journalisten aangevallen.

Ook wetenschappers bleven niet ongemoeid. Zo was er een lange zoektocht naar de op de vlucht geslagen Belgische militair Jürgen Conings nadat hij viroloog Marc van Ranst had bedreigd. Pas weken later werd Conings zijn levenloze lichaam gevonden.

Geweld vanuit radicaal- en extreemrechts en coronaontkenners is niet onvoorstelbaar, concludeert ook de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) in een fenomeenanalyse: ‘Door de combinatie van een vasthoudende aanwezigheid van actievoerders in de openbare ruimte en de hoeveelheid zeer kritische, radicale geluiden op sociale media, is een permissieve context ontstaan waaruit personen, groepen en gelegenheidscoalities de legitimatie kunnen putten voor het plegen van buitenwettelijke acties, inclusief geweld.’

Ergens bij horen

Het lijkt erop dat de groep die tegen de overheidsmaatregelen is steeds agressiever en fanatieker wordt en het ziet ernaar uit dat een deel radicaliseert. Kees van den Bos, hoogleraar sociale psychologie en empirische rechtswetenschap aan de Universiteit Utrecht, en schrijver van het boek Waarom mensen radicaliseren, legt uit dat het gedrag van mensen ten tijde van corona ontstaat vanuit drie motieven.

“Geen vertrouwen hebben in de wetenschappelijke expertise en dus zelf op zoek gaan naar informatie, dat is één. Het tweede motief is dat ze zich bedreigd voelen, en het derde motief is identificatie, mensen willen graag ergens bij horen.”

Volgens Van den Bos schuilt er gevaar in die groepsvorming omdat zo verschillende groepen kunnen gaan sympathiseren met andere radicale gedachtegoeden: “Dat zie je bijvoorbeeld bij de huidige demonstraties, veel verschillende subgroepen verzamelen zich daar. Daar zit het gevaar in; dat mensen niet alleen radicaliseren op een bepaald domein maar ook ander radicaal gedachtegoed gaan aanhangen.”

Tegen de wetenschap

Wantrouwen in de wetenschap vormt een belangrijk bindmiddel bij die groepsvorming. Johan Braeckman en Maarten Boudry, beiden filosoof, leggen in hun boek De ongelovige Thomas heeft een punt uit hoe het komt dat mensen wantrouwen kunnen hebben in wetenschappelijke expertise.

‘We zijn spontaan geneigd om te onthouden wat we willen onthouden en te negeren wat ons niet bevalt. We bedriegen onszelf zonder het te beseffen, gebruiken drogredenen om onze vooroordelen te verdedigen, we kennen betekenis toe aan willekeurige, toevallige gebeurtenissen, we maken onterecht veralgemeningen en we trekken vaak ongeoorloofde conclusies.’

‘Het is een balans tussen zomaar wat geloven en kritisch denken’

Hans Dooremalen

Dit noem je ook wel de confirmation bias, oftewel het bevestigingsoordeel; de neiging om aandacht en waarde te hechten aan informatie die de eigen ideeën, overtuigingen of hypotheses bevestigt. Hans Dooremalen, wetenschapsfilosoof, verklaart hoe zo’n bevestigingsvooroordeel werkt. “Je bent geneigd om bewijsmateriaal voor jouw stelling te accepteren en het materiaal tegen jouw overtuigingen te negeren, of zodanig te herinterpreteren dat het toch weer een bevestiging wordt.

“Natuurlijk bestaan samenzweringen, kijk maar naar de georganiseerde misdaad. Soms is het ook voor jou en voor mij verstandig om te geloven dat er een samenzwering is of was, zoals Watergate. Het is een balans zoeken tussen zomaar wat geloven en kritisch denken. Niet alleen over wat een ander zegt maar ook over wat jij zelf denkt.”

Dat er zoveel wantrouwen is heeft volgens Dooremalen te maken met dat wetenschap vaak ingaat tegen onze alledaagse overtuigingen: “Daardoor werkt de confirmation bias al snel het negeren of ontkennen van de wetenschappelijke bevindingen in de hand.”

Bedreigd

Ook angst is een goede voedingsbodem voor radicalisering. Van den Bos: “Mensen voelen zich in grote mate bedreigd doordat het nu niet mogelijk is om hun individuele doelen te verwezenlijken. Hierdoor ontstaat er een voedingsbodem waardoor een enkeling kan gaan sympathiseren met geweld, wanneer de gelegenheid zich voordoet. Daar moeten we niet naïef in zijn.”

Zo werd er op 20 september in Duitsland nog een medewerker van een tankstation doodgeschoten, omdat hij wees op het gebruiken van een mondkapje.

Politiek en populisme

Politici kunnen ook bijdragen aan radicalisering, onder meer door de grenzen op te zoeken van aanzetten tot haat, laster en smaad. Een politicus die vaak onder vuur ligt om zijn betogen is Thierry Baudet van Forum voor Democratie (FVD). Zo zette hij onlangs nog in een tweet de Holocaust tussen aanhalingstekens.

Holocaustontkenning is illegaal, maar op expliciete uitspraken hierover zul je Baudet niet betrappen. Ico Maly, cultuurwetenschapper aan Tilburg University, legt uit: “Het wordt allemaal netjes vertolkt, de kracht daarvan is dat het aanvaardbaar genoeg lijkt en niet radicaal. Wanneer je heel diep gaat graven, dan pas zie je waar het allemaal toe leidt.”

Het is niet makkelijk voor een burger om te ontcijferen wat er door politici nou echt gezegd wordt en hoeveel invloed er onbewust wordt uitgeoefend. Maly: “Dat is exact wat we vandaag de dag zien, men doet heel vaak alsof het volk een idee heeft en dat een populistische partij dat idee opraapt, terwijl de dynamiek heel anders is.

“Politici hebben brede toegang tot allerlei media en leren het volk praten. Als ze het volk leren praten alsof het coronabeleid apartheid is en we in een nieuwe dictatuur terechtkomen, dan leren zij een hele groep mensen kijken naar de wereld op die manier. Je ziet meteen dat zo’n betoog potentieel de kiemen van geweld in zich kan dragen.”

Demonstreren mag, maar de hoeveelheid geweld die het momenteel met zich meebrengt is gevaarlijk. Het is een kleine maar hele luidde groep die invloed kan hebben op eenlingen. Zo bevestigt ook de NCTV in de fenomeenanalyse: ‘Dit uit zich in een tweedeling: naast de diverse en vasthoudende bovenlaag met hoofdzakelijk gevolgen voor de openbare orde bestaat er een kleinere, radicale en amorfe onderstroom waarbinnen sprake is van radicalisering – zonder dat er een harde grens tussen de bovenlaag en onderstroom bestaat.’

De NCTV concludeert: ‘Tijdens de coronapandemie is met andere woorden een klimaat geschapen, waarbij de drempel voor het (online) bespreken en plegen van buitenwettelijke acties lager is geworden dan daarvoor.’

Radicaal- en extreemrechts

Radicaal- en extreemrechts groeit sinds corona. Nikki Sterkenburg promoveerde eerder dit jaar aan de Universiteit Leiden op beweegredenen van radicaal- en extreemrechtse activisten. Hoewel zij geen onderzoek heeft gedaan naar de coronaprotesten, is ze niet verbaasd dat radicaal- en extreemrechtse groepen de anti-coronademonstranten opzoeken. “Je ziet dat radicaal- en extreemrechts al langer probeert aan te haken bij bestaande onvrede.

“Dat was onder meer zo bij de migratiecrisis in 2015, of bij protesten voor het behoud van Zwarte Piet of juist tegen de huisvesting van een moskee. Daar haakten ze aan bij bestaande burgerprotesten maar was tegelijkertijd ook zichtbaar dat de steun niet wederkerig was: het leidde niet tot blijvende aanwas. Ik kan me voorstellen dat de demonstraties tegen de coronamaatregelen aantrekkelijk zijn omdat er een sterk anti-overheidselement in zit.”

‘Er kan sturing achter zitten, om ons tegen elkaar op te zetten’

FVD-stemmer

Ook Maly bevestigt dat extreemrechts graag aanhaakt bij ontevreden groepen: “Dat zie je bijvoorbeeld in Duitsland bij Pegida, die normaal tegen de Islam actie voert. Die is nu heel sterk rond corona gaan ageren omdat ze zien dat er een mobilisatiekracht zit. Extreemrechts bereikt nu ook opeens een groep van links.”

Volgens Maly toont onderzoek aan dat holistische groeperingen, zoals bijvoorbeeld yogacommunities hier vatbaar voor zijn. In de documentaire van Sunny Bergman, Samenzwevers, spreekt zij met spiritueel geïnteresseerde activisten die samen met rechts-radicale partijen demonstreren.

In de documentaire is een geïnterviewde te zien die op FVD heeft gestemd vanwege hun standpunten over de coronamaatregelen. Toch ziet ze nu ook in andere zaken een complot: “Iedereen is overal welkom en dat geloof ik nog steeds, maar het zou zomaar kunnen zijn dat daar een bepaalde sturing achter zit, om ons tegen elkaar op te zetten.”

Onderwijsprobleem

De documentaire van Bergman laat zien dat de mensen waarvan je het niet zou verwachten toch kunnen radicaliseren. Die mensen zoeken elkaar op en komen zo moeilijk van hun ideeën af.

Maly legt uit dat er vooral een onderwijsprobleem is: “We zien dat een groot deel van de ontevredenheid gegrond is in het falende geloof in politici en de democratie. Dat komt ook tot uiting bij het gebrek aan kennis over wat democratisch is en wat niet.

“Dit wijst onder andere op een onderwijsprobleem; onderwijs bereidt nu in eerste instantie voor op de arbeidsmarkt. Meer nadruk op democratie, politiek, maar ook media en culturele geletterdheid zou al veel helpen.”

_Advertentie.