Beter dan de rest: er zit een narcist in ons allemaal

Wat een narcist!’ Net als met autisme en borderline, gebruiken we deze psychologieterm te pas en te onpas om onze medemens te typeren. Psycholoog Stathis Grapsas promoveerde aan Tilburg University op onderzoek naar narcisme en sociale status. Volgens hem vertonen we allemaal narcistisch gedrag op zijn tijd. Maar bij een narcistische persoonlijkheidsstoornis is er wel wat meer aan de hand.

Beeld: SvetaZi / Shutterstock

‘Hoe herken je een narcist?’ ‘Tien tekenen dat je date met een narcist.’ ‘Hoe ga je om met een narcist?’ Zomaar drie willekeurige titels van recente artikelen over narcisme. Narcisme is populair. “Het was onder andere het gedrag van Trump dat de brede belangstelling voor narcisme aanwakkerde”, vertelt Stathis Grapsas tijdens een videogesprek vanuit zijn met boeken gevulde werkkamer. Zowel bij het brede publiek als in de wetenschap.

“Toen Donald Trump president werd en veelvuldig in de media verscheen, vroeg men zich af: waarom doet die man zo? Psychologen die deze vraag kregen voorgelegd, bestempelden hem al snel als een ‘prototypische narcist’.” Er volgde een reeks aan artikelen en video’s die hier verder uitleg over gaven. Die toegenomen aandacht bleef niet onopgemerkt in de academische wereld: “Er ontstond een heropleving van interesse in narcisme-onderzoek”, aldus Grapsas.

Iemand (publiekelijk) diagnosticeren als narcist, zonder eerst uitgebreid psychologisch onderzoek te doen, daarop zul je Grapsas niet betrappen. Wel vindt hij het waardevol dat mensen meer bekend raken met deze thematiek. “Narcisme is niet een aandoening. Het is een alledaags persoonlijkheidskenmerk dat bij ons allemaal in meer of mindere mate aanwezig is. Meer kennis hierover geeft inzicht in onze eigen blinde vlekken, in de soms moeilijke omgang met anderen.”

Je beter voelen dan anderen

Volgens de onderzoeker geeft narcisme aan in welke mate we geloven dat we geweldig, superieur en beter zijn dan anderen. Die superioriteit claimt een narcist vooral op gebieden waar je veel status en respect kunt verdienen: heel creatief of intelligent zijn, of een aantrekkelijk uiterlijk hebben. Empathie, vriendelijkheid of gemeenschapszin, zijn volgens Grapsas geen eigenschappen waar ze zich graag mee op de borst slaan. 

“Dat gevoel van uitzonderlijkheid gaat bovendien vaak samen met de aanname dat je aanspraak maakt op bepaalde privileges.”, vertelt Grapsas verder. “Omdat je zo bijzonder bent, heb je recht op ‘meer’.”

‘Een narcist schept op over zijn prestaties, terwijl een collega net haar baan heeft verloren’

Narcisme gaat niet alleen over wat een persoon over zichzelf gelooft, het gaat ook over gedrag. “Klassiek gedrag van narcisten is gedrag dat we allemaal kunnen vertonen wanneer we op opvallende wijze proberen respect en bewondering te bemachtigen. Een beetje zoals pauwen dat doen”, legt de onderzoeker uit. “Opscheppen over wie je bent en wat je doet. Pronken met wat je hebt. En wanneer een andere persoon in het middelpunt staat, de neiging hebben om die persoon te kleineren of zwart te maken in de ogen van anderen.”

Vertoon van dominantie en macht is ook prototypisch narcistisch gedrag. Grapsas: “heel directief zijn en de baas willen spelen.”

Met kritiek kan de narcist niet zo goed omgaan en voor de emoties van een ander zijn ze ongevoelig. “Ze denken vooral aan hun eigen middelen en doelen. Iemand schept bijvoorbeeld op over zijn eigen prestaties, terwijl een collega net heeft verteld dat ze haar baan heeft verloren.”  

Leider of narcist?

Blijkbaar zit er in ons allemaal een kleine of grotere narcist verscholen. Toch kan een extreem hoge mate van narcisme uiteindelijk wel degelijk duiden op een stoornis: de narcistische persoonlijkheidsstoornis. “Zelfs als mensen relatief hoog scoren op de schaal van narcisme zijn er daarnaast altijd nog andere kenmerken die hun persoonlijkheid kleuren.

“Bij iemand met een narcistische persoonlijkheidsstoornis, is het zo prominent aanwezig dat het andere eigenschappen sterk overschaduwt. Deze persoonlijkheidsstoornis gaat bovendien vaak gepaard met uitingen van vijandigheid en degradatie van anderen.”

Geliefd zijn

Het verwerven van bekendheid, respect en invloed, kortom van sociale status, is een belangrijke drijfveer voor narcisten, beschrijft Grapsas in zijn proefschrift. Niet zo gek, want aan het hebben van een hoge sociale status zijn veel voordelen verbonden. Je vindt makkelijker een partner, je verdient meer, je krijgt dingen sneller voor elkaar. Mensen respecteren en bewonderen je.

Beeld: Stathis Grapsas

Gerespecteerd en geliefd zijn: dat willen we vrijwel allemaal. Grapsas: “Het komt ook wel voor dat iemand zowel geliefd als gerespecteerd is. Toch kun je niet uitsluitend doen wat jij wilt en tegelijkertijd altijd aardig gevonden worden.

“Je moet compromissen sluiten, accepteren dat andere mensen misschien gelijk hebben. Dit is wat een persoon die aardig gevonden wil worden doet. Een beetje van de eigen wil en macht inleveren, in het belang van anderen.”

Narcisten hebben veel minder de neiging hun macht in te ruilen om een ander te plezieren.  Zij denken doorgaans dat wat zij doen helemaal goed is en dat anderen het bij het verkeerde eind hebben.

Narcisme in de kindertijd

Dat narcisten een sterkere behoefte hebben om sociale status te verwerven en te behouden, blijkt ook uit een interessant experiment dat Grapsas tijdens zijn promotieonderzoek deed. Simpelweg de vraag stellen of iemand statusverlies lastig vindt, werkt niet bij mensen die hun kwetsbaarheid weinig willen tonen.

Daarom ontwikkelden hij en zijn collega’s een computerspel waarin ze deelnemers politieke beslissingen laten nemen. Door te meten hoe vaak en wanneer ze fronsen en glimlachen, verraden proefpersonen meer dan ze openlijk willen toegeven.

Tijdens het spel konden proefpersonen steeds kiezen tussen twee opties. Ze kregen bijvoorbeeld de keuze om een meningsverschil tussen politieke partijen op te lossen door een vergadering te plannen of door te proberen dissidente partijleden te overtuigen. Vijf keuzes waren geprogrammeerd om succesvol te zijn en vijf waren geprogrammeerd om niet succesvol te zijn.

‘Status is al in de kindertijd en jongvolwassenheid bijzonder prettig’

Bij succes werd de beslissing van de deelnemers gevolgd door een triomfantelijk geluid. Wie echter een ‘onsuccesvolle keuze’ maakte, kreeg een fictief telefoontje van ‘de baas’ die hen een uitbrander gaf. Grapsas: “We kwamen tot de ontdekking dat volwassenen met hogere narcismeniveaus minder glimlachen na zo’n reprimande. Voor ons een indicatie dat ze die status niet graag kwijtraken.”

Tijdens een ander experiment liet Grapsas kinderen deelnemen aan een Facebook-achtig platform. Door een profiel de ene keer veel populariteit toe te kennen en de andere keer niet, ontdekte Grapsas dat de meer narcistische kinderen intenser fronsen bij statusverlies en meer glimlachen na statuswinst.

“Uit onderzoek blijkt dat het verkrijgen van status al in de kindertijd en jongvolwassenheid bijzonder prettig is voor diegenen die hoger op de schaal van narcisme scoren. Ze vinden het leuk om de leider te zijn en om populair te zijn, ze houden ervan om anderen aan te sturen. Met statusverlies kunnen ze een stuk moeilijker omgaan.”

Het verschil tussen zelfrespect en narcisme

Narcisten verlangen dus naar status en vinden het lastig wanneer die hen niet toekomt of weer ontvalt. Wederom gevoelens die we allemaal in meer of mindere mate ervaren, toch is er volgens Grapsas een belangrijk verschil.

“Mensen verwarren narcisme vaak met het begrip zelfrespect: liefde, waardering en respect voor jezelf ervaren. Het geloof dat we waardige mensen zijn. Zelfrespect heeft betrekking op een gevoel van status én een gevoel van verbondenheid binnen de sociale groep waartoe we behoren.”

Sociale status begeren is op zichzelf niet slecht, benadrukt de onderzoeker. Maar het gaat mis als het je meest belangrijke doel is en het je niet kan schelen hoe je in de groep ligt of met anderen omgaat.

“Bij narcisme draait het niet om waardig zijn. Het draait erom de beste te zijn. Om beter te zijn dan anderen en recht te hebben op meer. Het onderscheid kennen tussen dit idee ‘dat we het waard zijn’ en het idee ‘dat we superieur zijn’, stelt ons in staat om mensen die uitbuitend of erg egoïstisch gedrag vertonen, beter te herkennen en te begrijpen. Die kennis kunnen we uiteindelijk gebruiken om succesvolle interventies en behandelmethodes te ontwikkelen. ”

Advertentie.

Bekijk meer recent nieuws

Schrijf je in voor onze nieuwsbrief

Blijf op de hoogte. Meld je aan voor de nieuwsbrief van Univers.