Generatiearmoede doorbreken: ‘Chaos in het hoofd betekent meestal ook chaos in het huis’

Kinderen die opgroeien in armoede komen als volwassene vaak in een vergelijkbare situatie terecht. Die vicieuze cirkel willen Tilburgse wetenschappers doorbreken in het project De Sterkste Schakel. Door gebruik te maken van neuropsychologische inzichten en intensieve begeleiding helpen ze ouders grip te krijgen op de toekomst. Te beginnen in de gemeente Waalwijk.

Een leven met geldzorgen is een leven van dag tot dag. Verstandige toekomstbestendige beslissingen maken blijkt vaak moeilijk voor mensen die moeten rondkomen van (te) weinig. Daardoor wordt hun geldgebrek dikwijls chronisch. Onderzoekers Marion van den Heuvel en Robin van Woensel (Tilburg University) en gezinscoach Dick van Engelen (gemeente Waalwijk) proberen in het project De Sterkste Schakel de sociale en financiële zelfredzaamheid van Waalwijkse gezinnen in kaart te brengen en te versterken. Niet door te vertellen wat ze moeten veranderen, maar door goed te luisteren en een stukje met ze mee te lopen.

Dick van Engelen: gezinscoach

“Er zijn van die momenten dat je bij iemand de woonkamer binnenstapt en denkt: wauw! De week ervoor was het er nog een grote bende en nu is het helemaal opgeruimd en netjes geverfd. Als mensen dat soort stappen vooruitzetten, dat is gewoon superleuk.

“Deelnemers komen bij ons binnen via de afdeling maatschappelijke ondersteuning van de gemeente Waalwijk. Bijvoorbeeld wanneer ze na een scheiding hulp zoeken om hun leven weer op de rit te krijgen en al snel duidelijk is dat er ook veel schulden zijn. Alleen gezinnen kunnen deelnemen, dus een of twee ouders met opgroeiende kinderen. Samengesteld, eenouder of traditioneel, dat maakt niet uit. Wel moet sprake zijn van financiële schaarste.

“We spreken niet over armoede. Het beeld dat die term oproept werpt een drempel op voor deelname. ‘Ik leef niet in armoede, want ik krijg elke maand de eindjes aan mekaar geknoopt’, hoor je dan. Ja dat klopt, maar dan moet er ook niks tegenzitten, want anders zit je al snel in de financiële problemen.

“Onze laatste deelnemer is zo iemand. Zij werkt zich het snot voor de ogen en had mooi wat spaarcenten vergaard. Totdat haar zoon ging werken en ook een inkomen binnenbracht. De belastingdienst stopte meteen alle toeslagen en vorderde alles van het afgelopen jaar terug.

“Mevrouw was in een klap haar spaarcentjes kwijt en zat onder de armoedegrens. Dat is dus een gezin dat het op het eerste gezicht goed voor elkaar heeft: een nette woning, een klein autootje voor de deur, de kinderen gaan goed gekleed en het huis ziet er opgeruimd uit. En toch blijkt het een hele kwetsbare situatie.

“De eerste stap die we zetten is het reduceren van de chronische financiële stress. Daar zit de grootste onrust. Chaos in het hoofd betekent vrijwel altijd chaos in het huis. Overal ligt rommel. De stapels post liggen ongeopend tussen de reclamefolders. We beginnen daarom met ordenen: wat is oud papier, wat is relevante post, wat kan weg? Door inkomsten, uitgaven en schulden in kaart te brengen ontstaat er overzicht.

“Plannen, organiseren, beslissingen nemen, onder chronische onrust gaat dat moeizaam. Mensen maken dan soms moeilijk te begrijpen keuzes. Een auto of flatscreen tv kopen, terwijl er helemaal geen geld is. Is dat nou slim? Ik heb daar geen mening over, of in ieder geval ventileer ik die niet. Ik stel de vraag: wat kun je doen om dat ding te betalen? Wat voor baan moet je dan zoeken? En is die baan voldoende om de vaste lasten en die auto te kunnen betalen? Op dat stuk coach ik.

“Als het lukt om de chronische stress te reduceren, dan merk je dat er ruimte ontstaat voor andere dingen. Mensen krijgen weer aandacht voor hun omgeving. Een volle schuur leegruimen, een nette bank zoeken op Marktplaats. Ook dat zijn stappen die ik samen met deelnemers zet om ze weer in beweging te krijgen. Maar uiteindelijk moeten ze het natuurlijk zelf gaan oppakken.

“Na de ‘ontzorg-fase’ belanden we in de fase van vooruitgang. We onderzoeken: wie ben jij, wat vind jij belangrijk en welke richting wil jij op met je leven? Ik help ze om daar vervolgens een concreet doel van te maken. Eigen doelen formuleren en piepkleine stapjes vooruitzetten, het leidt tot een enorm gevoel van motivatie en initiatief.

“De laatste stap is het bereiken van financiële zelfredzaamheid. Voor de een betekent dat: ik beheer mijn financiën en kom never nooit meer in de schulden. Voor de ander: ik blijf het heel moeilijk vinden en ik ben blij met een bewindvoerder die zorgt dat ik leefgeld krijg. Beide keren is de vicieuze cirkel waar mensen in gevangen zaten doorbroken en is er een structurele gedragsverandering bereikt.

“Teleurstelling is er soms ook. Dan denk je de dingen mooi op de rit te hebben, maar valt iemand na een incident keihard terug. Toch is dit voor mij een droombaan.

“Ik werk al 43 jaar in de zorg, maar na twee forse burn-outs dacht ik: ik wil dit niet meer, ik moet wat anders gaan zoeken. Vervroegd met pensioen, een werkplek binnen een andere afdeling? Tot een leidinggevende me wees op deze baan. Ik las die vacature en dacht: er staat eigenlijk ’wij moeten jou hebben!’ Ik sta aan het einde van mijn werkzame leven, dat ik dit nu mag doen is een godsgeschenk. Het is de mooiste baan van de hele wereld.”  

Marion van den Heuvel: neuropsycholoog en hoofdonderzoeker

“Het is belangrijk dat mensen meer weten over hoe je brein werkt onder ernstige financiële stress. Zodat er meer begrip ontstaat voor zogenaamde ‘stomme’ beslissingen die mensen soms maken. Je rekeningen niet betalen, of een dure jurk aanschaffen terwijl je niet genoeg geld hebt voor boodschappen. Vanuit een niet goed functionerend brein bekeken, zijn die acties niet zo heel raar.

“Aan de voorkant van je brein, achter je ogen, zit de prefrontale cortex. Een kwab die heel belangrijk is voor de vaardigheden die je in staat stellen om doelmatig gedrag uit te voeren. Executive vaardigheden noemen we die. Je financiën bijhouden, boodschappen doen, een gezonde maaltijd koken. Of juist iets niet doen, je inhouden. Je hebt misschien heel veel zin om nieuwe kleren te kopen, maar bedenkt dat dit nu even geen goed idee is. Executieve vaardigheden zijn belangrijk om te zorgen dat het allemaal goed loopt in je leven.

“Op het moment dat je veel geldzorgen hebt, worden die vaardigheden steeds minder. Niet omdat je ze niet hebt, maar door stresshormonen werkt dit hersendeel minder goed. Andere gebieden nemen het over en blijven in de activiteitstand staan. Er is dan continu een hersengebied dat roept: er is gevaar, help we moeten wat!

“Je raakt uitgeput van de stress en kampt daarnaast vaak met slaapgebrek. Zo kom je in een overlevingsstand terecht. In die stand is het heel moeilijk om verstandige keuzes te maken voor de lange termijn. Je gaat vooral korte termijn denken: ik heb nu honger en ga voor een vette hap.

“Bij generationele armoede zien we dat als ouders uit armoede komen, de kans groot is dat het kind daar ook in terechtkomt. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat het voor een kind heel moeilijk is zich daaruit te ontworstelen.

“Geldgebrek en de bijbehorende stress is op veel manieren van invloed op een (on)geboren kind. Daardoor begint de baby al in de buik met een flinke achterstand. Het heeft immers een minder fitte moeder met een te hoge hartslag en bloeddruk, die vaak ongezonder eet en veel stresshormonen produceert.

“Na de geboorte groeit het kind op met minder voedzaam eten en minder goede spullen. En met gespannen of depressieve ouders die verminderd sensitief op kinderbehoeftes kunnen reageren. Je ziet de gevolgen hiervan niet alleen in het brein, maar in het hele kinderlijf. Opgroeien in een gezin met fikse geldzorgen is iets dat ze de rest van hun leven meenemen.

“Soms wordt er gezegd dat armoede iemands eigen schuld is, of dat je gewoon je kansen moet grijpen. Over dat soort opmerkingen kan ik me erg boos maken. Het is namelijk helemaal geen eerlijke start. Mensen die uit een situatie van armoede komen, moeten veel harder werken om ergens te komen. Ik denk echt dat we mensen meer bij de hand moeten nemen, ernaast moeten gaan staan, om ze uit de armoede te halen. Daar wil ik mezelf graag hard voor maken.

“Ik heb de afgelopen jaren heel veel mooie publicaties geschreven. Toch vroeg ik me ook regelmatig af: wie gaat dit eigenlijk lezen? Ik ben daarom op zoek naar projecten waarin je dichter bij de mensen komt. Onderzoek waar iets mee gebeurt. Dit project is heel nuttig en als de resultaten goed zijn willen we het uitbreiden naar andere gemeentes. Het liefst loopt er straks in elke gemeente een gezinscoach rond.”

Robin van Woensel: projectcoördinator en junioronderzoeker

“Onlangs had ik een intakegesprek met een nieuwe deelneemster en die zei: ‘ik kom uit een gezin dat altijd in armoe heeft geleefd. Ik ben nog nooit zo rijk geweest als nu, maar zo voelt het niet. Ik vraag me continu af of we het wel redden.’

“Bij haar zie ik de subjectieve armoede. Ze heeft genoeg om net van rond te komen, zolang er tenminste geen onverwachte dingen gebeuren, en toch zijn er steeds die geldzorgen. De altijd aanwezige angst dat je niet genoeg hebt. Dat heeft ze echt van haar ouders meegekregen.

“Toen mijn ouders gingen scheiden, heb ik als kind ook een paar jaar in financiële schaarste geleefd. Vaak gingen wij naar mijn opa en oma om daar te eten. Niet alleen voor de gezelligheid, maar omdat er thuis weinig was. Daarom grijpt het me aan wat ik hoor. Want ik weet wat ze meemaken en ik weet hoe kinderen zich kunnen voelen. Dat wens je niemand toe.

“Die financiële druk, dat krijgen zij zeker mee. Ook in de manier van opvoeden door de ouders. Als je een heleboel aan je hoofd hebt en je zoon of dochter vraagt steeds: mama, mama, mama? Dan kun je je voorstellen dat iemand wat feller reageert: laat me nou even met rust! Je hebt minder ruimte om aandacht aan je kind te besteden en om liefde te geven. Dat voelen kinderen.

“De gezinscoach, Dick, werkt vanuit een stress-sensitieve benadering. Onder andere door te onderkennen dat die stress er is: ‘ik merk dat je spanningsniveau heel hoog zit, zullen we dat eerst doorspreken? Dan gaan we daarna kijken wat we de rest van dag doen.’

“Hij helpt ook letterlijk met het oplossen van problemen die ze zelf niet opgelost krijgen, zoals het opruimen van een overvolle schuur of de zoektocht naar een andere wasmachine omdat de oude kapot is.

“De gezinscoach gaat ernaast staan in plaats van dat ze het allemaal zelf moeten doen. Op die manier proberen we stabiliteit te creëren. Rust in het hoofd, zodat we daarna aan het werk kunnen met executieve vaardigheden zoals plannen, organiseren en zelfregulatie.

“Deelnemers kunnen drie jaar lang coaching krijgen. Vanaf het begin van deelname neem ik op vaste momenten neuropsychologische testen af. Niet alleen de ouders vullen die testen in, maar ook de kinderen, mits ze oud genoeg zijn. Ze doen verschillende spelletjes om aandacht en werkgeheugen in kaart te brengen, maar vullen ook vragenlijsten in over gezondheid en levenskwaliteit.

“We hopen na die drie jaar te zien dat iedereen beter wordt in die executieve vaardigheden en een hogere kwaliteit van leven rapporteert. Minder gepieker, beter in hun vel. Ook willen we natuurlijk weten of ze minder geldproblemen hebben en ervaren.

“Dat ik het als kind een tijdje moeilijk heb gehad zag ik vaak als een negatief iets. In dit project werkt het in mijn voordeel. Als ik bij mensen thuis kom voelen ze zich op hun gemak bij mij. Ze beginnen gelijk te vertellen en schamen zich niet.

“Velen van ons kunnen in een situatie van geldzorgen terechtkomen, al beseffen we het ons niet altijd. Mijn ouder gingen scheiden ten tijde van de financiële crisis in 2008. We hadden een koophuis, mijn vader had een eigen bedrijf en mijn moeder een goede baan. Maar het bedrijf viel om, mijn moeder werd ziek van de stress en het huis bleek onverkoopbaar. Dan gaat het heel snel. Dan is er ineens niks meer.”

_Advertentie.