Ilana Buijssen: ‘Wat leren metaforen ons over depressie?’

Een literatuuronderzoek, experimenteren in het lab of toch in de weer met SPSS? De studenten van Tilburg University schrijven de meest uiteenlopende scripties. In de rubriek Masterscriptie licht Univers er maandelijks eentje uit. Deze keer: vijf vragen aan Ilana Buijssen. Zij studeerde filosofie en schreef een scriptie over metaforen die worden gebruikt om een depressie te beschrijven.

Waar kwam de inspiratie voor jouw scriptieonderwerp vandaan?

“Allereerst uit een persoonlijke interesse. Een aantal mensen in mijn omgeving hebben zelf een depressie gehad. Dat fascineerde me op een bepaalde manier. Zij hebben zoiets intens naars ervaren. Ik wilde graag snappen wat zij hebben doorgemaakt. Je goed inlezen in een onderwerp helpt om een beter beeld te krijgen. Zo las ik bijvoorbeeld het boek The Noonday Demon: Atlas of Depression van de Amerikaanse wetenschapper Andrew Solomon, die zelf meerdere depressies doormaakte.

“Daarin kwam ik een heleboel metaforen tegen die hij gebruikt om zijn depressie te beschrijven. Die vielen me meteen op, want ik was al langer geïnteresseerd in metaforen. Ze zijn interessant omdat ze een beeldspraak gebruiken die natuurlijk aanvoelt, maar eigenlijk niet waar is. Als Solomon zegt: “Een depressie ontwortelt je” wordt iets abstracts, een depressie, door het beeld van ontworteling ineens heel concreet. Maar hij heeft natuurlijk geen wortels. Ik wilde uitzoeken of er een samenhang te ontdekken is in de metaforen die over depressie gaan, en wat die metaforen ons over depressie kunnen leren.”

Hoe heb je dat onderzocht?

“Naast Solomons boek heb ik nog veel meer verslagen gelezen, van allerlei vooraanstaande personen die een depressie hebben gehad. Ik heb er ook filmpjes over gekeken, bijvoorbeeld van TedTalks. Alle metaforen heb ik gelijk aangestreept. Dat waren er echt veel, ik werd – om met een metafoor te spreken – overspoeld door beeldspraak. Vervolgens heb ik al deze metaforische uitdrukkingen ondergebracht in drie basismetaforen.

“De eerste basismetafoor was ‘depressie is een leegte’. Voorbeelden daarvan zijn: “depressie is een kaal landschap” en “als je depressief bent, vloeit er iets uit je weg”. Daarnaast had ik ‘depressie is verlies van binding’. Solomons wortelmetafoor is daar een voorbeeld van. De laatste basismetafoor was ‘depressie is een hindernis’. Filosoof Maarten van Buuren schrijft bijvoorbeeld in Kikker gaat fietsen dat zijn startmotor kapot is. Deze drie basismetaforen drukken allemaal op een bepaald manier een ervaring van verlies uit. Dat bracht me op de overkoepelende metafoor ‘depressie is een verlies’.

“Met name ‘depressie is verlies van binding’ biedt een nieuwe manier om naar depressie te kijken. Dat depressieve mensen zich zo vervreemd voelen van de wereld staat nog niet als een symptoom van depressiviteit in de DSM-5 [Diagnostisch en Statistisch Handboek van Mentale Stoornissen, red.]. En dat terwijl psychologen de DSM-5 gebruiken om vast te stellen of iemand depressief is. Het handboek beschrijft het verlies van binding nu als een gevolg van depressie, in plaats van als een centraal kenmerk van depressie zelf.”

Dan heeft je onderzoek vast ook praktische implicaties?

“In mijn laatste hoofdstuk heb ik geschreven over wat mijn onderzoek betekent voor de klinische praktijk, de wetenschap en voor mensen die ermee te maken krijgen. Voor de wetenschapper is kennis over metaforen überhaupt heel relevant: metaforen zijn immers niet waar, dus als wetenschappers deze serieus overnemen, doen ze een onware uitspraak. Dat kan natuurlijk niet. Maar ze kunnen metaforen, ook de metaforen van depressie, wel gebruiken als een hypothese. Bijvoorbeeld: ‘Meerdere ervaringsdeskundigen geven aan dat ze zich niet verbonden voelen met hun omgeving. Moeten we dat niet als mogelijk kenmerk van depressie opnemen in de nieuwe DSM?’”

“Voor klinisch psychologen is het vaak moeilijk om een diagnose te stellen bij een patiënt. Ook onderling zijn ze het wel eens oneens over wat de juiste diagnose is. Ik denk dat hulpverleners beter kunnen herkennen wat er aan de hand is als ze letten op de metaforen die een patiënt gebruikt. Mensen drukken hun gevoelens namelijk vaak uit in metaforen. Bepaalde metaforen kunnen wijzen op depressie. Wel zouden ook zij hun kennis over metaforen vooral moeten gebruiken om hypotheses te stellen. Voor de diagnose moeten zij de DSM-5 volgen.”

Werd je zelf niet een beetje neerslachtig van dit onderwerp?

“Toen ik mijn scriptie aan het schrijven was, kreeg ik die vraag de hele tijd! Ik snap het ook wel, ik heb een hele zomer alleen lang maar ervaringsverhalen van depressieve mensen gelezen. Maar deze scriptie was voor mij vooral een reis om mijn dierbaren beter te leren begrijpen. Af en toe maakte het me een beetje melancholisch, dat wel.”

Heb je nog een tip voor aanstaande scriptieschrijvers?

“Ik zou echt op tijd beginnen. En wat ook helpt, is vroeg in het proces je onderwerp afbakenen. Dan weet je precies wat je gaat doen en hoe je het gaat doen. En dat geeft zelfvertrouwen. Tenslotte stelde mijn begeleider voor om deadlines voor alle hoofdstukken vast te leggen. Dat was fijn, dat wist ik precies wanneer ik moest knallen en kon ik daar rekening mee houden.”

_Advertentie.