De geschiedenis van een boek: van boekhandelaar tot verzamelaar

In de rubriek ‘Sprekend verleden’ nemen we een duik in de rijke Erfgoedcollecties van Tilburg University. Deze keer vertelt Ad van Pinxteren, informatiespecialist bij de Brabant-Collectie, over de geschiedenis van het bezit en gebruik van boeken.

Onderzoek doen naar de geschiedenis van het bezit en gebruik van boeken is vaak een interessante speurtocht. In dit facet van boekwetenschap valt nog veel te ontdekken. Als individuele boeken aan voormalige eigenaren kunnen worden gekoppeld, zie je een web van relaties ontstaan en krijg je tegelijkertijd meer zicht op het reilen en zeilen van de boekenwereld in vroeger tijden.

De collectie van het seminarie in Haaren – een van de Bijzondere Collecties van Tilburg University Library – herbergt een schat aan gegevens over voormalige eigenaren en gebruikers van de boeken. Op de schutbladen (zowel voor- als achterin), op de titelpagina, maar ook nog aan het begin van het gedrukte deel van een boek tref je vaak handgeschreven namen van voormalige eigenaren aan. Ook plakten boekliefhebbers die hun eigendom wilden markeren, vaak voor- en/of achterin het boek een ex-libris.

De Haaren-collectie bestaat voor een groot deel uit boeken van personen die aan de priesteropleiding in Leuven en later in ’s-Hertogenbosch verbonden zijn geweest. Gelukkig is veel van die informatie bewaard gebleven, zodat we nu weten van wie de boeken waren en wie ze aan de seminariebibliotheek heeft geschonken.

Een van de belangrijkste verzamelingen binnen deze bibliotheek is die van kanunnik Jacobus Goyers (1719-1809). Goyers was een veelzijdig iemand en actief als bibliograaf, pastoor én theoloog. Hij heeft belangrijk werk verricht voor de Bibliotheca Belgica: een groot bibliografisch overzicht van boeken die vanaf de vijftiende eeuw in de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden zijn verschenen. Zijn interesse voor boeken was dus groot. Hij schaft ze aan omdat ze inhoudelijk aansluiten bij zijn gedachtewereld en de theologische gebeurtenissen van zijn tijd.

Zijn bijdrage aan wat in Tilburg nu de Haaren-collectie heet, is van groot belang. Bijna tweeduizend titels uit deze collectie zijn aan Goyers te koppelen. We vinden zijn naam meestal voorin het boek, vaak vergezeld van een jaartal en zijn functie: pastoor van Humelgem, bij Brussel. Maar dit is slechts een deel van de informatie. Door de aanwezigheid van andermans eigendomskenmerken in Goyers’ boeken kunnen we soms reconstrueren hoe Goyers bij het verzamelen te werk is gegaan. Voor een deel van de boeken is te achterhalen waar en van wie hij ze heeft gekocht en wie dus de vorige eigenaar was.

In 1776 vindt in Antwerpen de veiling plaats van de collectie van Jan Baptist III Verdussen (1698-1773). Hij is een telg uit een voornaam Antwerps drukkersgeslacht en bezit zelf een aanzienlijke collectie boeken en handschriften. Jacobus Goyers is, met heel veel andere belangstellenden, actief op deze veiling. Dit weten we uit bewaard gebleven exemplaren van de veilingcatalogus uit 1776: Catalogus librorum Joannis Baptistae Verdussen (…). Hierin zijn – handgeschreven – bij elk lot de naam van de koper en het veilingresultaat opgenomen.

Veel van de op deze veiling actieve bieders zijn – mede door andere bronnen – met naam en toenaam bekend; als verzamelaar, boekhandelaar of bijvoorbeeld als bibliothecaris. En het zijn ongetwijfeld bekenden van elkaar; in catalogi van andere veilingen duiken vaak dezelfde personen op. En ook hún collecties komen in sommige gevallen uiteindelijk op een veiling terecht. Zo kun je soms het spoor van een boek volgen.

In een aantal titels in de bibliotheek van Tilburg University met een eigendomskenmerk van Jacobus Goyers en het jaartal 1776, treffen we ook het ex-libris aan van Jan Baptist III Verdussen: een ooievaarachtige vogel die zijn jong voedt met het randschrift: pietas homini tutissima virtus. De meeste van die titels vinden we terug in de veilingcatalogus van 1776.

Het voorkomen van Goyers’ naam in combinatie met oudere jaartallen én het ex-libris bewijst dat hij ook al eerder bij Verdussen boeken koopt voor zijn verzameling. Met behulp van veilingcatalogi, eigendomskenmerken in boeken, biografische gegevens en andere boekhistorische bronnen kunnen dus delen van boekverzamelingen worden gereconstrueerd. De hulpmiddelen vormen zo de basis voor een LinkedIn-groep van bibliofielen avant la lettre.

_Advertentie.