Masha Gessen: ‘Naast militaire wapens zijn leugens Poetins grootste wapen’

Hoe overleef je in een autocratie? Masha Gessen kan het weten: de journalist vluchtte vanuit Poetins Rusland naar de Verenigde Staten, om daar geconfronteerd te worden met Donald Trump. Tijdens een Q&A in de Black Box ontleedt Gessen hoe autocraten de taal geweld aandoen en wat het betekent om in een democratie te leven.

Laat het maar aan Masha Gessen over om survivaltips te schrijven voor mensen die met autocratische machten te maken krijgen. Gessen (1967), die zichzelf als non-binair identificeert, groeide op in de Sovjet-Unie en deed daar verslag van de wederopstanding van het totalitarisme in het Rusland van Vladimir Poetin. Nadat Poetin in de toenmalige Russische lhbti-gemeenschap een nieuw mikpunt vond en persoonlijke dreigementen aan Gessens adres uitte, vluchtte de journalist in 2013 met vrouw en drie kinderen naar de Verenigde Staten.

Gessen, staff writer bij The New Yorker, schreef elf boeken, waaronder De man zonder gezicht, de macht van Vladimir Poetin, De toekomst is geschiedenis, de terugkeer van het totalitaire Rusland en hun laatste titel Hoe overleef je een autocratie? Gessen herkent en analyseert de kenmerken van een autocratie, waarbij de macht in handen van één persoon is, en ziet veel overeenkomsten tussen Trump en Poetin.

In een koude, maar goed gevulde Black Box staat Masha Gessen een groep van aandachtig luisterende (internationale) studenten zorgvuldig te woord. Net als de journalist maken zij zich zorgen over Poetin, de oorlog in Oekraïne en de gevolgen van een eventuele herverkiezing van Trump. Gessens komst werd georganiseerd door Shift Talks en Tilburg University.

Verontwaardiging

Eén dag na de verkiezing van Donald Trump in 2016 beschreef Gessen in een essay zes manieren om een autocratie te overleven. Eén daarvan is om verontwaardigd te zijn. Een verontwaardiging die volgens Gessen echter niet op Trump en zijn aanhangers gericht moet zijn. “Mijn verontwaardiging richt zich op het trumpisme en de manier waarop het trumpisme onder andere afbraak doet aan taal en de manier waarop wij met elkaar praten.”

Trumps autocratische greep naar de macht begon met een oorlog tegen woorden, schreef Gessen al in hun laatste boek. “Een voorbeeld hiervan is de verschuiving in de manier waarop Amerikanen tijdens Trumps presidentschap over immigratie zijn gaan praten. Termen als ‘illegale immigranten’ en ‘gesloten grenzen’ zijn legitiem geworden, omdat de regering Trump ze voortdurend gebruikte in een poging om specifieke groepen mensen van hun rechten te ontdoen. Volgens Trump was dat uiteraard allemaal in het belang van de nationale veiligheid.”

Taalmisbruik

Gessen heeft in Rusland ervaren wat het betekent als taal misbruikt wordt door een regime. “In Hoe overleef je een autocratie? schrijf ik over het herstellen van taal. Voordat ik in Rusland ging werken, was ik een aantal jaren journalist in de VS. Hierdoor kon ik het gebruik van taal in beide landen goed met elkaar vergelijken. Ik realiseerde me hoe beperkt Russische journalisten waren, omdat er zoveel woorden uit de circulatie waren gehaald. Niemand wilde ze meer gebruiken, nadat ze door het totalitaire regime ingezet waren om mensen te onderdrukken en te laten gehoorzamen. De Russische woordenschat was dus drastisch teruggebracht, maar als Engelstalig journalist kon ik over veel meer woorden beschikken en bijvoorbeeld met empathie en idealisme schrijven.”

“Onder Trump zag ik hetzelfde met taal gebeuren. Hij is niet de eerste president die dit doet, maar hij heeft taalgebruik geweld aangedaan en dat heel snel genormaliseerd. Door een woord als migrant te gebruiken en niet vluchteling of asielzoeker, schildert hij mensen die in nood zijn en het recht hebben om aan de grens asiel aan te vragen, heel anders af. Misschien is niet iedereen zich ervan bewust, maar de termen migrant, vluchteling en asielzoeker hebben in de Engelse taal echt een andere betekenis.”

Liegende presidenten

In hun boek wijdt Gessen een hoofdstuk aan de voortdurend liegende Trump, die zijn macht gebruikt om te liegen. Trump liegt over het weer, schrijft Gessen, bijvoorbeeld over het weer tijdens zijn inauguratie. Waarom zou iemand liegen over het weer? Iedereen kan zien wat voor weer het is. Om te liegen over het weer moet je wel een vreemd soort leugenaar zijn, aldus Gessen. Tijdens zijn presidentschap, en ook daarna, deed Trump er alles aan om iedereen een trumpiaanse werkelijkheid op te leggen. Met het begrip fake news en door het over alternatieve feiten te hebben, veranderde hij de betekenis van cruciale begrippen.

Ook Poetin maakt gebruik van wat Gessen in de oorspronkelijke Engelse versie van hun boek de ‘power lie’ noemt: je macht gebruiken om te liegen. “Naast militaire wapens zijn leugens Poetins grootste wapen. Met propaganda en leugens rechtvaardigt hij de oorlog in Oekraïne. Poetin gebruikt daarbij tegenstrijdige beweringen die stuk voor stuk absurd en krankzinnig zijn. Timothy Snyder (Amerikaanse hoogleraar geschiedenis, red.) bedacht een goede term voor wat Poetin doet: schizo-fascisme. Dat wil zeggen dat degene die zich fascistisch gedraagt, zijn opponent van fascisme beschuldigt, zoals Poetin bij Oekraïne doet.”

“Persoonlijk denk ik dat Rusland zich op dit moment fascistisch opstelt. Tegen iedereen die dit beweert, zal Poetin roepen dat niet hij maar juist zij nazi’s zijn. En omdat hij een groot bereik heeft en controle over alle Russische media, denkt de Russische bevolking dat zij op dit moment Oekraïners aan het bevrijden zijn uit een fascistisch regime.”

De toekomst van democratie

Hoe de toekomst van de democratie eruitziet? Dat weet Gessen niet. “De meeste mensen weten niet precies wat een democratie is, ik ook niet. Meestal bedoelen we dan een land waarin mensen in vrijheid kunnen stemmen. Maar een democratie omschrijven als een systeem waarin verkiezingen worden gehouden en waar mensen kunnen stemmen, is te kort door de bocht en onnauwkeurig.

“Misschien moeten we hier voortaan onze verbeelding meer bij gebruiken. Ik stel me voor dat we in de toekomst een meer geavanceerde vorm van democratie bedenken. Bijvoorbeeld één waarin we democratie definiëren als het gesprek over hoe wij in steden, landen of op deze planeet samenleven.”

_Advertentie.