Hekserij in jeugdliteratuur: ‘Vrouwen kregen de schuld van alle slechte dingen’

‘Vrouwen zijn de ideale zondebok. Zo kon het kapitalisme tot bloei komen’, legt Wil Kranendonk uit in haar masterscriptie over heksenvervolgingen in kinderboeken.

Waar kwam de inspiratie voor jouw scriptie vandaan?

‘Hekserij is een populair thema in de popcultuur. Via TikTok worden onder #WitchTok miljoenen berichten gedeeld. Ook op YouTube zijn veel video’s over hekserij te vinden. Het onderwerp spreekt mij enorm aan. Van kinds af aan lees ik al veel over hekserij.

In aanloop naar mijn masterscriptie had ik toevallig net een boek gelezen van de marxistische feministe Silvia Federici. In Caliban and the Witch: Women, the Body and Primitive Accumulation legt Federici een verband tussen de heksenvervolgingen in middeleeuws Europa en de overgang van een feodale naar een kapitalistische samenleving.

‘Federici’s boek was voor mij een mooie aanleiding om te onderzoeken hoe er in jeugdliteratuur over heksenvervolgingen in Europa wordt geschreven. Daarnaast wilde ik weten hoe de theorieën van Federici zich tot deze verhalen verhouden.’

Waar gaat je scriptie over?

‘In de overgang van het feodale systeem naar het kapitalistische systeem mochten vrouwen – simpel gezegd – alleen nog maar baby’s baren, kinderen opvoeden en het huishouden verzorgen. Hierdoor werden vrouwen ondergeschikt aan mannen: betaald werk werd door mannen uitgevoerd en onbetaald werk door vrouwen. 

‘Vrouwen die tegen deze sociale uitsluiting in opstand kwamen, werden ‘heksen’ genoemd en voor hekserij vervolgd. Zij waren de ideale zondebok en kregen de schuld van alle slechte dingen die er gebeurden.

‘Om te voorkomen dat andere mensen in opstand kwamen, werden deze ‘heksen’ als voorbeeld gesteld. Op deze manier voegde iedereen zich naar het kapitalistische systeem waardoor het tot bloei kon komen.’

Wat kwam er uit je onderzoek?

‘Ik heb een aantal kinder- en jeugdboeken bestudeerd die over heksenvervolging in Europa gaan. In deze boeken zie je Federici’s theorieën terugkomen: de vrouwelijke personages verzetten zich tegen het patriarchaat. Zij willen zelfstandig keuzes maken over hun lichaam en toekomst. Ook willen zij zich niet laten leiden door de ideologie van de mannelijke machthebbers.’

Waarom is dit belangrijk?

‘Literatuur is om meerdere redenen belangrijk. Het zorgt bijvoorbeeld voor een nieuwe visie op maatschappelijke problemen. Ook kan het ervoor zorgen dat je als lezer meeleeft met het personage uit een verhaal. Dat is enorm waardevol.

‘In een van de boeken die ik onderzocht komt een personage met autisme voor. Zij woont in een dorp waar vroeger heksen werden vervolgd. In een betekenisvolle passage zegt zij: ‘Ik ben als de heksen want ik ben anders en word ook buitengesloten.

‘Lezers die zichzelf in de woorden van dit personage herkennen, kunnen zich via de hoofdpersoon identificeren met de heksen en hun ideologie. Daarmee leren zij dat het goed is om – net als de heksen – zelf keuzes te maken over wie je wil zijn en hoe je je verhoudt tot je eigen lichaam.

‘Kinderliteratuur heeft ook een vormende en didactische werking. Volwassenen schrijven boeken die door kinderen gelezen worden. Hierdoor worden de ideeën, normen en waarden van een volwassen schrijver via de literatuur overgebracht op kinderen.’

Elk jaar wordt op 8 maart Internationale Vrouwendag gevierd. Wat betekent deze dag voor jou?

“Individuen in een samenleving ondervinden nu eenmaal privileges of onderdrukking op grond van een aantal factoren. Gender, kaste, etniciteit, sociale klasse, seksualiteit, religie, handicap en gewicht zijn hier voorbeelden van. Dit gebeurt ook in Nederland.

‘De loonkloof (tussen mannen en vrouwen, red.) is een goed voorbeeld van discriminatie op grond van gender. Ik vind het daarom goed dat er een Internationale Vrouwendag is en hier aandacht voor wordt gevraagd. Al vind ik het ook enorm treurig dat zo’n dag moet bestaan en het niet vanzelfsprekend is dat iedereen gelijke rechten heeft.’

_Advertentie.