De Belastingdienst: leuker kunnen ze het niet maken, wel eerlijker

Na vijf jaar ‘ineens’ bijbetalen aan de Belastingdienst? ‘Een belastingplichtige is niet verantwoordelijk voor een fout van de overheid’, stelt Jelle Kanters in zijn masterscriptie. ‘De inspecteur van de Belastingdienst heeft zijn onderzoekplicht verzuimd.’

Waar gaat jouw scriptie over?

‘De Belastingdienst heeft een enorme taak om alle belastingaangiftes in Nederland te controleren. Wanneer iemand een aangifte indient, moet de inspecteur van de Belastingdienst daar een aanslag opleggen. Dat betekent dat hij de aangifte controleert en bepaalt wat iemand moet betalen.

‘Maar de Belastingdienst controleert lang niet alle aangiftes. Wanneer aangiftes er verzorgd uitzien en overeenkomen met informatie die de Belastingdienst al heeft ontvangen (deze krijgt het inkomen door van een werkgever en het banksaldo van een bank), gaat de Belastingdienst ervan uit dat de aangifte klopt.

‘Alleen als er twijfel is over een belastingaangifte moet de inspecteur een controle uitvoeren. Toch spitten inspecteurs ook deze aangiftes lang niet allemaal door want daar heeft de Belastingdienst de capaciteit niet voor. Om te bepalen welke aangiftes ze wel controleren – het selectieproces –  maakt de Belastingdienst gebruik van bepaalde methodes. Twee belangrijke methodes heb ik onderzocht: selectieregels en risicoprofielen.’

Wat heb je precies onderzocht?

‘Selectieregels zijn eigenlijk de belangrijkste selectiemethode. We weten niet precies welke selectieregels de Belastingdienst hanteert want dat wordt geheimgehouden. Toch hebben we wel een vermoeden. Zo bestaan mogelijk selectieregels over het inkomen dat de werkgever doorgeeft.

‘Stel je voor dat mijn werkgever aan de Belastingdienst doorgeeft dat mijn inkomen over een heel jaar 10.000 euro bedraagt en ik pas dat inkomen aan naar 9.000 euro. In dat geval wijkt mijn ingediende aangifte af: het inkomen is lager dan verwacht. Dit afwijkende inkomen zou voor de Belastingdienst een criterium kunnen zijn om mijn aangifte te controleren.

‘Daarnaast heb je risicoprofielen: een vorm van kunstmatige intelligentie. Door miljoenen gecontroleerde aangiftes – inclusief alle elementen van die aangiftes – te verzamelen in een databank, kan een getraind algoritme ‘voorspellen’ of inspecteurs nieuwe aangiftes wel of niet moeten controleren.

‘In mijn scriptie onderzoek ik wat de gevolgen van zo’n selectieproces zijn, met name wanneer er dingen fout gaan. Stel een aangifte bevat een fout en deze wordt in het selectieproces wel uitgeworpen (gemarkeerd als een mogelijk foutieve aangifte, red.) maar niet gecontroleerd, of niet uitgeworpen en automatisch goedgekeurd. Ik wilde weten wat er gebeurt er als de Belastingdienst daarna toch nog een fout ontdekt. Op dit moment kan een inspecteur van de Belastingdienst jaren na een automatische goedkeuring nog terugkomen op een foutieve aangifte.’

Wat zijn de uitkomsten van jouw onderzoek?

‘Mijn eerste conclusie is dat risicoprofielen op dit moment volstrekt nutteloos lijken te zijn. Een groot probleem bij een algoritme – en dus bij een risicoprofiel –  is dat we niet weten hoe deze tot zijn besluit komt. Ze geven geen concrete indicator waar de fout in een aangifte zit. Sommige aangiftes zijn enorm complex en bevatten veel cijfers. Als een risicoprofiel een aangifte uitwerpt als risicovol, waar zit dan de fout? Moet een controleur zo’n hele aangifte controleren? Dat is juist wat ze willen voorkomen met deze selectie.

‘Een selectieregel is daarentegen veel duidelijker. Wanneer een selectieregel een aangifte eruit filtert, geeft deze concreet aan waarom de aangifte niet voldoet aan bepaalde criteria. Bijvoorbeeld: ‘het inkomen wijkt af van het vooraf ingevulde inkomen’. In dat geval weet de controleur exact waar hij moet kijken.

‘Maar wanneer een inspecteur niets doet met zo’n melding en hij de aangifte goedkeurt, vind ik niet dat hij hier in alle gevallen op terug mag komen. Een aangifte die op basis van een nauwkeurige risico-indicatie bovendrijft, geeft aan dat deze hoogstwaarschijnlijk onjuist is. Een inspecteur had dan kunnen weten dat er een fout in de aangifte zat en heeft daar niks mee gedaan. Een belastingplichtige is niet verantwoordelijk voor die fout: de inspecteur heeft zijn onderzoekplicht verzuimd.’

Waarom vind jij dat de verantwoordelijkheid bij de inspecteur ligt en niet bij de persoon die de aangifte verkeerd indient?

‘In mijn scriptie gaat het niet over mensen die opzettelijk een onjuiste aangifte indienen. De inspecteur kan zo iemand – die te kwader trouw is – áltijd navorderen. Het gaat erom dat mensen die een menselijke fout maken, worden beschermd en niet vijf jaar later ‘ineens’ moeten bijbetalen. Wat is het punt van zo’n definitieve aanslag als een inspecteur hier altijd op terug mag komen?’

Wat zou jouw advies aan de Belastingdienst zijn?

‘Ik heb twee adviezen. Enerzijds – als we kijken naar de huidige situatie – vind ik dat de overheid verantwoordelijkheid moet nemen voor het belastingsysteem dat zij zelf creëren: uitvoeringsproblemen moeten ze zelf oplossen. Bijvoorbeeld door een manier te vinden om alle uitgeworpen aangiftes te controleren.’

‘Maar er moet ook een langetermijnoplossing komen om de controletaak van de Belastingdienst te verkleinen. Bijvoorbeeld: waarom moeten mensen die alleen een arbeidsinkomen en een bankrekening hebben een aangifte indienen? De Belastingdienst heeft alle gegevens van deze mensen al. Als dat niet meer hoeft, neemt het aantal inkomstenbelastingaangiftes enorm af en wordt het controleproces van alle ingediende aangiftes een stuk overzichtelijker.’