Nataliia Vdovychenko: ‘Totdat de oorlog voorbij is, voel ik me nergens veilig’

Promovenda Nataliia Vdovychenko (27) verhuisde in 2017 als twintigjarige student naar Nederland. De Oekraïense doet onderzoek naar oorlogscommunicatie, terwijl Russische raketten neerdalen rondom haar ouderlijk huis in Kyiv.

Read this interview in English.

Wie terloops langs de oude foto’s op de Instagram-feed van Nataliia Vdovychenko scrolt, zou haar kunnen verwarren met een zorgeloze twintiger, vrolijk poserend aan zee. Maar haar recente stories vertellen het echte verhaal, een realiteit waarin bommen onophoudelijk neerdalen op haar thuisland Oekraïne.

Op de laatste foto houdt ze een protestbord vast met de tekst ‘You’re next’, geschreven boven een getekende bom, badend in bloed. Het is 27 februari, drie dagen na de Russische invasie van Oekraïne, en Vdovychenko doet mee aan een protestmars in Den Haag. Zo’n 2.000 kilometer verderop bekijken haar ouders het filmpje, thuis in Kyiv.

Nu, ruim twee jaar later, is het landschap van haar jeugd onherkenbaar veranderd, vertelt Vdovychenko, terwijl ze een slokje neemt van haar latte in een hotelbar vlakbij haar Eindhovense appartement. ‘Toen ik klein was logeerde ik elke zomer bij mijn grootouders in Zaporizhzhia Oblast, in het oosten. De weilanden waar ik als kind elke vakantie ronddwaalde zijn nu bezet gebied. ‘

Waarschijnlijk zijn je ouders blij dat je nu veilig bent. Maar ondertussen voel jij je…

‘Ik voel me machteloos. Het is een mengeling van emoties – verdriet, depressie, woede. Maar ik hoop dat ik wat kan betekenen met mijn onderzoek. Mijn PhD richt zich op de oorlogscommunicatie in Oekraïne. Zodat we straks weten wat we kunnen verwachten als er weer ergens oorlog uitbreekt.

‘De hele dag door volg ik de ontwikkelingen aan de frontlinie en analyseer ik de berichtgeving in de media. Afgelopen nacht kwamen er 29 raketten neer in Kyiv. Het eerste wat ik vanmorgen deed was mijn familie appen. Ik krijg geen rust, dit onderwerp houdt me continu bezig. Maar ik zou op dit moment ook niets anders kunnen doen.’

Hoe pak je je onderzoek aan?

‘Ik analyseer de informatie op sociale media, de informatie van nieuwsmedia en op verschillende websites, om te zien hoe er in oorlogstijd wordt gecommuniceerd, zowel tussen de bevolking onderling als vanuit de overheid naar de bevolking toe. Je zag dat platforms zoals Instagram een nieuwe functie kregen. Mensen begonnen militaire content te plaatsen, omdat men het niet ethisch vond om in deze omstandigheden nog selfies te posten.

‘Maar goed, stel dat er op dit moment een raket boven ons hoofd vliegt. Dat is zo ongebruikelijk dat je meteen bent geneigd om het te filmen en online te posten. Dat deden mensen dus ook in de eerste weken van de oorlog, omdat er opeens tanks door de straat rolden en ze elkaar wilden waarschuwen.

‘Al die beelden en verhalen hadden een grote impact op de mentale gezondheid van mensen. Men begreep al snel dat het delen van die informatie de Russische troepen hielp om doelwitten te bepalen. De overheid lanceerde allerlei campagnes om de digitale geletterdheid in oorlogstijd te bevorderen.

‘Het is niet de bedoeling om straatnamen of beelden van neerdalende raketten te posten, je kunt zelfs in appgroepen niet vertellen waar op een bepaald moment raketten vliegen. Want je weet nooit bij wie die informatie terechtkomt. Dat inzicht leidde bij mensen tot een vorm van zelfcensuur. Je kunt niets posten totdat die informatie officieel naar buiten is gebracht. Iedereen begrijpt het gevaar.’

Wat is je focus bij oorlogscommunicatie van overheidswege?

‘Aan de Oekraïense kant ga ik de publieksdiplomatie onderzoeken, en aan de Russische kant kijk ik naar oorlogspropaganda, zoals narratieven van regeringsleiders of overmatig optimisme over successen aan de frontlinie.

‘Patriottisme. Nationalisme. Het valt me op dat zodra belangrijke Russische media berichten over nieuws in Oekraïne, de toon niet objectief is maar sarcastisch wordt, alsof de auteur zich verkneukelt over de aanvallen. Dat zet de toon voor consumenten van die media.’

In oorlogstijd heeft publieksdiplomatie vaak ook een sterk politieke kant. Hoe ga je als wetenschapper met dit soort gevoeligheden om?

‘Ik richt me nu voornamelijk op de communicatie tussen gebruikers van sociale media in Oekraïne, want qua politieke communicatie is er op dit moment in Oekraïne zoveel gaande.

‘Als ik artikelen schrijf of een lezing houd op een conferentie, spreek ik geen oordeel uit. Ik geef geen mening over politiek. Ik zeg gewoon: dit is de data die ik heb verzameld, dit is mijn conclusie.

‘Veel Europeanen zien deze oorlog als een op zichzelf staande gebeurtenis. Voor Oekraïners is dit een verhaal van vele generaties’

‘Toen ik naar Nederland verhuisde, onderzocht ik desinformatie en propaganda, met name door Rusland, omdat ik het bewustzijn wilde vergroten. Maar zodra ik de mensenrechtenbewegingen en het politieke regime in Rusland ging bekritiseren, waarschuwden mijn hoogleraren me dat ik misschien beter onder een pseudoniem of valse identiteit kon publiceren.

‘Gewoon voor de zekerheid, omwille van mijn veiligheid. Het is allemaal heel riskant. Dus zodra de invasie begon, werd ik behoedzamer.’

Hoe moeten we, met dit in gedachten, de huidige oorlogsverslaggeving in nieuwsmedia beoordelen?

‘In mijn onderzoek vergelijk ik sociale media-posts van gebruikers en straatbeelden met bronnen die ik vertrouw. Ik probeer zo dicht mogelijk bij de ruwe data te komen. Dus mijn advies is om de oorspronkelijke bron op te sporen, wat best lastig is in tijden van AI en fake nieuws.

‘Ga praten met echte mensen die zelf iets hebben meegemaakt. Want niet alle media zijn volledig neutraal, toch? We leven in het post-media tijdperk. Alles kan vervalst worden. Maar als je echt wil weten wat er in Oekraïne gebeurt, zijn er in Nederland genoeg vluchtelingen die je kunnen vertellen wat ze hebben meegemaakt. Toevallig heb ik in september 2023 zelf een paar dagen in een Pools hostel voor vluchtelingen gezeten.’

Hoe kwam je daar terecht?

‘Ik werd aangehouden bij de Poolse grens toen ik Oekraïne uit wilde. Veertien uur lang moesten we in een soort niemandsland naast onze bus wachten en daarna werden we in Krakow gedropt. Daar werd ik aangesproken door vrijwilligers die mij Oekraïens hoorden praten.

‘Zij vertelden hoe hun familieleden om het leven waren gekomen, hoe er Russische tanks door hun tuinen denderden en hoe Russische soldaten hun huizen binnenvielen. Ze moesten dwars door schietpartijen en explosies rijden, omdat ze zelfs in de groene zones werden aangevallen.’

Je zei dat je met je onderzoek bewustzijn wilde creëren.

‘Veel Europeanen zien deze oorlog als een op zichzelf staande gebeurtenis, die in 2022 begon. Maar voor Oekraïners is dit een verhaal van vele generaties. Eeuwenlang waren we weinig meer dan een kolonie van Rusland. Onze taal, tradities en gebruiken waren verboden.

‘Er was een oorlog, een genocide en in 1932 en 1933 was er de Holodomor, een hongersnood, omdat Russische machthebbers al het eten en bezittingen stalen van de Oekraïense bevolking. In die periode was mijn oma de jongste in een gezin van vijf. Russische of pro-Russische soldaten stonden voor de deur om al hun eten, graan en hun koe op te eisen.

‘Haar vader protesteerde dat hij zijn gezin wel te eten moest kunnen geven. ‘Hoe zien jullie dat voor je?’ Hij werd doodgeslagen. Binnen een jaar stierven alle kinderen in het gezin van de honger. Alleen mijn oma overleefde het. Iedereen in Oekraïne heeft wel zo’n verhaal.’

Wanneer werd jij politiek bewust?

‘Voor mijn generatie was onze nationale identiteit essentieel. In 2003 vond er een revolutie plaats. De pro-Russische kandidaat pleegde verkiezingsfraude en won. Ik weet nog hoe ik als kind in Kyyiv op het grote plein de protesten zag. Bij de herverkiezing won de prowesterse kandidaat, maar helaas kwam de pro-Russische kandidaat terug.

‘Vandaar dat hij 10 jaar later, in 2013, toen Oekraïne het vrijhandelsverdrag met Europa zou tekenen, aankondigde dat hij juist meer met Rusland wilde samenwerken. Dus gingen studenten opnieuw de straat op. De universiteit zette ons onder druk om niet aan die protesten mee te doen, maar we konden niet zwijgen.

‘Mijn hele denken sloeg in een paar weken tijd om. Het idee dat ik in een veilige samenleving woonde, was voorgoed verdwenen’

‘De pro-Russische president zette politietroepen in om de demonstranten aan te vallen en te beschieten. Ik zag mensen onder het bloed, die niet meer konden lopen. Het openbaar vervoer werd stilgelegd. Zes uur lang moesten we ons in een kerk verschuilen. Omdat oligarchen die eigenaar waren van mobiele telefoniebedrijven, op de hand van de pro-Russische president waren, sloten zij het internet af.

‘Op onze telefoons verscheen het bericht ‘U bevindt zich in een gevaarlijke zone, keer terug naar huis.’ Ik kon mijn ouders niet bellen. Ik weet nog goed dat mijn hele denken in een paar weken tijd omsloeg. Het idee dat ik in een veilige, beschermde samenleving woonde, was voorgoed verdwenen.

‘Maar het is me ook bijgebleven hoe de mensen die in opstand waren gekomen, elkaar hielpen en steunden. Dus voor mij draait de oorlog in Oekraïne niet om de regering. Het gaat om de bevolking die zich verenigt in verzet.’

Wat is er nu nog over van die beweging?

‘Veel mensen van mijn generatie wonen in het buitenland, en zij die bleven, vechten nu. Daarom zeg ik: de geschiedenis herhaalt zich. Het is ook een van de redenen waarom ik nu oorlogscommunicatie onderzoek.’

Je kwam op je 20^e naar Nederland. Wat was de aanleiding voor die verhuizing?

‘Op mijn vijftiende ging ik Duitse taal en letterkunde studeren aan de National Linguistic University. Daarna begon de revolutie en werden de oostelijke delen van Oekraïne bezet door Rusland. Iedereen voelde zich onveilig. De inflatie steeg en de economie stortte in. Ik was bezorgd over de situatie in Oekraïne en opperde tegen mijn ouders dat het misschien te onveilig was om daar te blijven. Maar zij zeiden: maak je geen zorgen, ga jij nou maar studeren.

‘Op mijn 19^e was ik klaar met mijn bachelor. De Tilburg School of Humanities and Digital Sciences sprak me aan, omdat die zich richt op digitale geletterdheid. Ik heb altijd hoogleraar op een universiteit willen worden, om te zorgen dat toekomstige generaties kritisch zijn op de informatie die ze tot zich nemen.

‘Ik begon met een tweede bachelor in digital media en online culture, ik leerde Nederlands, werkte als onderwijsassistent en sloot me aan bij SAM, de studentenpartij. Ik wilde wat terugdoen en bijdragen aan de Nederlandse samenleving, want ik was zo blij om hier te zijn.’

Wat was je indruk van Nederlanders en van Nederland voordat je hier aankwam?

‘Nederlanders die ik in het buitenland ontmoette kwamen altijd heel vriendelijk, open en relaxed over, maar eenmaal hier merkte ik dat ze allemaal heel druk zijn met hun eigen leven en werk.

‘Toen ik in mijn eerste jaar op zoek ging naar een woning, kreeg ik te maken met discriminatie. Ik zag een heleboel ‘Dutch-only’ advertenties. Vaak krijg ik niet eens antwoord van Nederlandse verhuurders. Ik heb een keer aangeboden om desnoods in huis alleen maar Nederlands te spreken, maar zelfs dat werd afgewezen. Uiteindelijk ben ik bij andere internationale mensen gaan wonen.’

Was het makkelijk om vrienden te maken?

‘Ja, een paar van mijn beste vrienden zijn Nederlands. Onder internationals schept het een band dat we allemaal onze familie missen en snakken naar het eten van thuis, en je hebt het samen over cultuurverschillen die je opvallen. Maar internationals komen en gaan. Zodra je je aan mensen hecht spat zo’n vriendengroep uit elkaar. Nederlanders blijven hier. Sommige Nederlandse vrienden ken ik al zes jaar.’

Die beruchte Nederlandse directheid, bestaat die ook in Oekraïne?

‘Absoluut niet!’ Vdovychenko lacht. ‘Als ik nu in Oekraïne ben snap ik subtiele hints niet meer. Ik vraag mensen om directer tegen me te zijn, omdat ik niet meer begrijp wat ze van me willen, zelfs niet bij mijn eigen familie!’

Heb je nog andere cultuurverschillen ontdekt?

‘Sommige oud-klasgenoten uit Oekraïne hebben al kinderen. Jonge mensen hier gaan op reis en trekken de wereld in. Als ze na twee jaar hun studie toch niet leuk vinden, gaan ze wat anders studeren. Zo werkt het niet in Oekraïne. Daar wordt verwacht dat je na je afstuderen onmiddellijk een baan hebt en je carrière, inkomen en toekomst opbouwt.

‘Er valt geen tijd te verliezen, mensen nemen geen tussenjaar of sabbatical, ze proberen zo snel mogelijk onafhankelijk te worden. Waarschijnlijk vanwege de economische situatie, maar ik denk dat het ook onze volksaard is.’

Heb je na je verhuizing naar Nederland problemen ondervonden?

‘Nou, vlak voordat ik uit Oekraïne vertrok, werd de Krim door Rusland geannexeerd, en brak er oorlog uit in het oosten. Dat was zo’n schok dat ik het amper kon verwerken. Pas toen ik in Nederland was, drong de omvang van het drama in Oekraïne in volle omvang tot me door.

‘Het was een verdrietige tijd. Hoe groter de afstand, hoe harder de oorlog me raakte. In Nederland leek het leven vredig en fijn. Maar zodra ik weer in Oekraïne was stond het nieuws bol van oorlog, verliezen, gewonden en doden. Het voelde als een cognitieve disbalans.’

‘Pas toen de oorlog was uitgebroken snapten mensen waarom ik alarm sloeg over Russische desinformatie’

‘Tijdens COVID deed ik onderzoek naar desinformatie door Rusland. Destijds zag niemand dat als een probleem. Ik ging op zoek naar beurzen en meldde me aan voor financiering bij de NWO, maar niemand leek te begrijpen waarom ik iets als Russische desinformatie wilde bestuderen. Pas toen de oorlog in 2022 was uitgebroken zeiden mensen: oh, nu snappen we waarom jij hier toen alarm over sloeg.’

Zie je vandaag de dag nog iets van dat verschil in politiek bewustzijn, als je praat met Nederlanders?

‘Vermoedelijk is het onderwijs hier anders. Als ik met vrienden in Oekraïne praat, zeggen ze dat we ooit allemaal zullen moeten vechten, om onze gemeenschap te beschermen. Maar toen de oorlog uitbrak waren veel mensen hier verbaasd dat Oekraïne zich verzette.

‘’Wij zouden ons gewoon overgeven of vluchten.’ Ik zei: maar wat als alle wegen zijn afgesloten en je niet weg kunt? Zij zeiden: ‘Wij zouden nooit uit naam van de regering gaan vechten.’ Maar het gaat niet om politieke leiders. Het gaat over je eigen gemeenschap. Als je niet vecht, sterf je.

‘Zij zeiden: ‘Waarom stoppen jullie niet gewoon met vechten en geven jullie die gebieden op?’ Maar het gaat niet alleen om stukken land, maar om de mensen die daar wonen. Uiteindelijk draait het om verzet.’

De positie van internationale studenten staat op dit moment onder druk, aangejaagd door de politieke verschuiving naar rechts. Wat merk jij daarvan?

‘Sinds mijn komst naar Nederland is het sentiment absoluut omgeslagen. In 2017 konden we nog lessen in het Nederlands volgen. Daarna zette de universiteit zoveel mogelijk lessen om naar het Engels. Ik werkte voor de marketingafdeling van de universiteit. Voor COVID vond men het daar heel belangrijk om internationale studenten aan te trekken.

‘Dat dat doel nu 180 graden is gekanteld bevreemdt me. Ik houd dat nauwlettend in de gaten. Aanvankelijk was ik huiverig om een Nederlands paspoort aan te vragen, omdat ik dan mijn Oekraïense nationaliteit zou moeten opgeven. Maar met de huidige veranderingen in de Nederlandse politiek overweeg ik om een permanente verblijfsvergunning aan te vragen.

‘Veel internationals die hier wonen dachten er nooit aan om Nederlands staatsburger te worden. Na de landelijke verkiezingen in de herfst van 2023 merkte ik dat ze het gingen overwegen, omdat je nooit weet hoe de regelgeving zal veranderen. Het is een serieus probleem.’

Heb je tips voor mensen die recent naar Nederland zijn verhuisd?

‘Bezoek je familie zo vaak als je kunt. Als student gaat dat makkelijker, en dat contact is zo veel waard.’

Hoe vaak heb jij je ouders kunnen bezoeken sinds het begin van de oorlog in Oekraïne?

‘In 2022 ben ik een keer naar Oekraïne geweest, en in 2023 nog een keer. Dat was beide keren enorm schokkend. Zodra ik de grens overstak voelde ik me onveilig. Je voelt het gevaar in de lucht hangen. Van deur tot deur was ik 36 tot 38 uur onderweg. Op allerlei vertrouwde plekken in de stad zag ik bomkraters.’

Ik kan me voorstellen dat je je ouders in een totaal andere stemming aantrof.

‘Ik kon de stress en angst van hun gezichten aflezen. Zodra we naar buiten gingen waren ze zich extreem bewust van hun omgeving. De laatste keer dat ik in Kyyiv was, maakten m’n ouders me midden in de nacht wakker. We schuilden in het donker terwijl we overal om ons heen explosies hoorden.

‘Er is een regel dat je beschutting moet zoeken tussen twee of drie muren, bijvoorbeeld in de badkamer of in de gang, omdat je zo tijdens een aanval relatief beter bent beschermd.’

Slaap je nog?

‘Ik heb nachtmerries over de oorlog, en het tast mijn gevoel voor veiligheid aan. Als ik nu denk aan wat ik wil met mijn leven, vraag ik me af welk land het veiligst is. Of welke baan de komende decennia de meeste zekerheid biedt.’

Voel je je veilig in Nederland?

‘Dat zou je denken, maar ik betwijfel of ik me nog ergens veilig zal voelen zolang het oorlog is. Eerlijk gezegd ben ik bang dat die angst blijft, ook al woon ik hier. Soms maak ik me zorgen over mijn toekomst. Ik kan niet naar huis wanneer ik wil. En om hier te kunnen blijven, moet ik succes hebben in mijn werk, omdat ik anders het risico loop mijn verblijfsvergunning kwijt te raken.

‘Ondertussen voelt mijn werk als een grote mentale belasting, omdat ik continu informatie in me opneem over de oorlog, bijvoorbeeld over mensenhandel, seksueel geweld, oorlogsmisdaden en desinformatie.’

Er is geen ontkomen aan.

‘Ja, zo omschrijf ik het ook als mensen naar mijn onderzoek vragen. Sinds een tijdje vraag ik me af of ik nog wel over mijn PhD moet vertellen, omdat mensen dan meteen over de oorlog beginnen. Zodra ze horen dat ik uit Oekraïne kom, verandert hun gezichtsuitdrukking. Ze weten niet hoe ze met me moeten praten, ze hebben medelijden met me of ze vragen hoe het met mijn familie gaat.

‘Zodra dat gebeurt is de ontspannen sfeer weg. Het is niet makkelijk om in het buitenland te wonen omdat je veel mist van het dagelijks leven van je familie. Het is heftig om mijn ouders maar eens per jaar onder zulke moeilijke omstandigheden te zien. Het heeft ook veel effect op mijn eigen leven. Het lukt me niet om te genieten, zolang zij lijden onder die oorlog.’

Voel je je schuldig omdat jij het hier beter hebt?

‘Ik denk telkens: ik zit hier en kan doen wat ik wil. Maar dat voelt gewoon fout. Zeker in het begin van de oorlog was het me vaak al te veel om een appje te beantwoorden. Alles wat niet om de oorlog draait wordt steeds minder belangrijk. Maar op een gegeven moment moet je jezelf dwingen om weer aan het werk te gaan en met vrienden af te spreken.

‘Dansen en yoga helpt, want dan zit ik niet op mijn telefoon en krijg ik het nieuws niet mee. ’s Avonds teken ik graag, dat voelt bijna meditatief. Eigenlijk mag ik niet klagen over mijn eigen angsten en zorgen, maar ik ben gespannen en verdrietig. Het was altijd een optie om op enig moment terug te keren naar Oekraïne. Nu voelt het alsof ik geen thuis meer heb.’

_Advertentie.