Rob Wijnberg: ‘Mensen zien de wereld zoals de media het ze voorschotelt’

Er is een verschil tussen wat echt gebeurt en wat mensen denken dat er gebeurt, stelt filosoof en oprichter van De Correspondent Rob Wijnberg. ‘Door informatiearmoede krijgen mensen een plaatje van de wereld voorgeschoteld dat voor een groot deel niet klopt.’

Zijn boek Voor ieder wat waars gaat over hoe waarheid ons verdeelt en ons weer kan samenbrengen. Univers sprak Rob Wijnberg (1982) vlak voor zijn lezing op Night University.

We leven in een tijd waarin een groeiende groep mensen de fundamenten van de democratie wantrouwt, waaronder objectieve wetenschap, onafhankelijke rechtspraak en vrije pers. Waar komt dat wantrouwen vandaan?

‘Dat is een goede vraag, maar voordat ik antwoord geef wil ik graag een nuancering aanbrengen. Want er is wantrouwen, en dat neemt ook wat toe, maar wat mij in mijn onderzoek opviel, is hoe relatief groot het vertrouwen juist is.

‘In westerse democratieën is het vertrouwen in instituties en in andere mensen naar verhouding groot. Afhankelijk van het onderzoek dat je erbij pakt ligt dat cijfer rond de 75 procent. Dat is best een stevig fundament, zeker gegeven de druk die er momenteel op staat.’

Waarom denken we dan toch dat het wantrouwen toeneemt?

‘Door informatiearmoede krijgen veel mensen een plaatje van de wereld voorgeschoteld dat voor een groot deel niet klopt, en mensen verliezen het vertrouwen in die wereld, niet in de echte. Ik raak er steeds meer van overtuigd dat we meer een mediacratie zijn dan een democratie.

‘Hoe mensen de wereld zien hangt af van de manier waarop de media erover berichten. Wat je bijvoorbeeld in talkshows ziet, is een vrij extreme uitsnede van de werkelijkheid: zoals groepen die aan de randen van het politieke spectrum zitten. Deze groepen zie je meer in beeld dan hun omvang rechtvaardigt.

‘We zijn meer een mediacratie dan een democratie’

‘Polarisatie, dus de tegenstellingen in opvattingen, neemt ook af. We zijn het al decennialang meer met elkaar eens als het over grote thema’s als abortus, immigratie en het klimaat gaat. De consensus hierover is heel groot en groeit. Maar als je kijkt naar affectieve polarisatie, het gevoel tegenover elkaar te staan, dan neemt dat toe.

‘Wanneer je het jaarlijkse bevolkingsonderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) erop naslaat, zie je twee trends: de tegenstellingen in opvattingen nemen af. En het gevoel dat tegenstellingen toenemen groeit. Ik denk dat de verklaring voor dit verschil ligt bij het beeld dat je via de media, en vooral door sociale media, van de wereld krijgt.’

In je boek beschrijf je de opkomst van de nostalgisch nationalisten, zoals Wilders, Trump, Poetin en Baudet. Deze politici hebben gemeen dat ze vooruitgang zien als iets dat in het verleden ligt in plaats van in de toekomst. Waar is dat idee op gebaseerd?

‘Van oudsher heb je progressieve bewegingen die zijn gebouwd rond het kernidee, dat de mens de wereld zo naar zijn hand kan zetten dat hij een betere wereld kan nalaten voor zijn kinderen. Voor een deel is dat gelukt, deze progressieve bewegingen zijn de afgelopen 300 jaar extreem succesvol geweest.

‘Zo is onze levensverwachting omhoog geschoten en is er minder oorlog en geweld. En om nog een idee van vooruitgang te geven: in de jaren 50 hadden de meeste huizen in Nederland nog niet eens riolering.

‘Wij leven in een tijd waarin dat geloof in vooruitgang tanende is. Wij zien vooral heel veel grote problemen in de toekomst, zoals klimaatverandering en destructie van de biodiversiteit. We gaan van crisis naar dreiging en weer naar crisis. Het beeld van de toekomst is relatief grimmig, en binnen die sfeer loont het om te zeggen: het antwoord op die problemen ligt niet in de toekomst, maar in het verleden, toen die problemen er nog niet waren.

‘Dat het vroeger beter was, is een diepgeworteld idee bij mensen. Maar dat is natuurlijk een vals idee. Vroeger was niet alles beter, dat is een mythe. Vraag maar aan een willekeurige vrouw of ze terug zou willen keren naar de jaren 30 of 50.

‘Of teruggaan naar het verleden überhaupt kan of waar is, doet er politiek gezien niet toe. Het gaat erom dat het een heel aantrekkelijk vooruitzicht is voor mensen die het idee hebben dat hun toekomst niet beter zal zijn dan hun verleden.’

Maar de tijd waar zij naar terug willen heeft nooit bestaan.

‘Een mooi voorbeeld is de BoerBurgerBeweging (BBB). De BBB doet voorkomen alsof het boerenleven eruitziet zoals in Boer Zoekt Vrouw. Dus je hebt een ecologische boer met mooie koeien in de wei. Die boer houdt van de natuur en van zijn vee. En dat is hoe wij ons voedsel maken.

‘Nou, dat is niet hoe wij ons voedsel maken. Ons voedsel wordt gemaakt in megafabrieken en megastallen van een aantal hele grote vee- en boerenbedrijven, en die hebben echt niks te maken met het boerenleven uit Boer Zoekt Vrouw. Dat is gewoon een valse voorstelling van zaken en een valse belofte.

‘Wist je dat de BBB is bedacht door een agrarisch reclamebureau? De BBB is geen politieke partij met een programma, maar is bedacht om het boerenleven beter af te schilderen in de media. Boer Zoekt Vrouw wordt overigens ook gesponsord door de agrarische sector. Trump doet in Amerika iets soortgelijks. Maak Amerika weer geweldig! Alsof het dat ooit was. Als je vraagt wanneer het dan geweldig was, krijg je natuurlijk geen antwoord.’

Er groeit een generatie op die haast niet beter weet dan dat je als premier wegkomt met ‘geen actieve herinneringen’, of dat je op basis van leugens Oekraïne kunt binnenvallen en dat je gewoon de machtigste man ter wereld kunt worden, ondanks dat je werkelijk alles bij elkaar liegt. Kortom: de waarheid doet er niet toe.

‘We moeten jonge mensen duidelijk maken dat wat ze in de media en op sociale media zien niet de werkelijkheid is. Het is een feit dat er politici zijn die aan de macht komen door leugens, dat is altijd zo geweest. We moeten daar waakzaam op zijn en de democratie er tot in lengte van dagen tegen beschermen, of het nou gaat over Duitsland in de jaren 30 of het Amerika van nu.

‘Wat je in de media en op sociale media ziet is niet de werkelijkheid’

‘Er staat tegenover dat er ook een alledaagse werkelijkheid is. Een waarin liegen, mensen tegen elkaar opstoken en polariseren niet de norm is. Mensen zijn de norm in elke beschaving, dus dat betekent dat samenwerking, eerlijkheid, voor elkaar zorgen, empathie en compassie de alledaagse werkelijkheid zijn.

‘Als ik mijn mensbeeld enkel baseer op wat ik op mijn telefoon zie, zou ik bij wijze van spreken wel drie keer over mijn schouder kijken als ik bij de pinautomaat sta.’

Het nieuwe kabinet gaat onder andere stevig bezuinigen op onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek. Hoe zorgen we ervoor dat we niet cynisch worden?

‘Het is geen stap voorwaarts wat het nieuwe kabinet presenteert, dat ben ik met je eens. Maar toch zou ik niet cynisch worden. Nederland is nog steeds een land met een hele grote middengroep. Je hoort ze minder, omdat het medialandschap door schreeuwers wordt bepaald, maar ze zijn er wel degelijk.

‘En er is veel om optimistisch over te zijn. Zo gaat de transitie naar duurzame energie veel en veel sneller dan de meest optimistische scenario’s hadden kunnen voorspellen. Het doel is om in 2050 helemaal overgestapt te zijn op duurzame energie. Het is heel realistisch dat we dat halen.

‘Dat staat niet op de voorpagina van de krant, maar als je vakbladen leest weet je dat het zo is. Van dit soort positieve ontwikkelingen word ik heel blij. Ze geven hoop en dus zou ik me daar vooral aan vastklampen.’

_Advertentie.