Wordt Europa een bastion van populistisch rechts? De EU heeft in ieder geval heel wat uit te leggen

Wordt Europa een bastion van populistisch rechts? De EU heeft in ieder geval heel wat uit te leggen

Het bolwerk van de Europese Unie ligt meer dan ooit onder vuur van populistische leiders, die hopen te profiteren van de tekortkomingen van een technocratische unie. Nemen populisten Europa over na de EU-verkiezingen? Tilburgs onderzoek laat enkele verrassende uitkomsten zien.

Beeld: Bas van der Schot

Er hangt verandering in de lucht voor Europa. Dat zagen we al bij de boerenprotesten die niet alleen in Nederland, maar ook in andere Europese landen plaatsvonden. In Nederland waren de protesten een voorbode van een politieke ‘ruk naar rechts’. Zijn de boerenprotesten in Duitsland, Frankrijk en Brussel een signaal voor eenzelfde beweging bij de verkiezingen voor het Europese Parlement van 6 juni?

We vragen het aan Francesco Marolla, postdoctoraal onderzoeker aan de universiteit van Milaan. Marolla promoveerde in november 2023 op het proefschrift Why Do European Citizens Support Populism? onder promotoren Ruud Luijkx en Peter Achterberg aan de sociale faculteit van Tilburg.

Wat is de insteek van je promotieonderzoek?

‘Ik wilde percepties van kiezers onderzoeken, in plaats van hun reële sociaaleconomische achtergrond, waar onderzoek zich normaal gesproken op richt. Daarbij keek ik niet zozeer naar factoren zoals het feit dat respondenten minder verdienen, maar naar hoe ze zichzelf zien, ongeacht hun objectieve omstandigheden.

‘We vroegen respondenten of ze zich centraal voelen staan in de samenleving, zich nuttig voelen voor deze samenleving, of ze de mensen om zich heen kunnen vertrouwen en of ze zich geïntegreerd voelen in hun buurt.’

Wat zijn je belangrijkste bevindingen?

‘Er is een samenhang tussen mensen die zich minder sociaal geïntegreerd zeggen te voelen en een voorkeur voor populistische partijen. Wat ook opvallend is: deze samenhang zag ik vooral terug in landen die goed economisch ontwikkeld zijn, zoals Nederland. Daar hadden we zulk stemgedrag niet verwacht, want je zou denken dat in zulke landen de welvaartsstaat sterk genoeg is om deze mensen geïntegreerd te houden.

‘Er zijn in deze landen waarschijnlijk objectief gezien minder gemarginaliseerde kiezers, maar blijkbaar – en dat is mijn interpretatie – voelen grotere groepen zich niet goed passen in de samenleving. En populistische partijen krijgen aanzienlijke steun van deze groepen.’

Je zag in het voorjaar overal boerenprotesten. Kun je de partijen die opkomen voor de boeren ook zien als een loot aan de populistische stam?

‘Ik heb dat niet specifiek onderzocht, maar als ik kijk naar de recente literatuur over populisme, dan zou de Nederlandse BoerBurgerBeweging ook passen bij de beschrijving van een populistische partij. Ik denk dan bijvoorbeeld aan de manier waarop BBB-leider Caroline van der Plas zichzelf presenteert, als een van de ‘echte Nederlanders’. Ze is anti-establishment. Ze is van het ‘volk’.’

Kan je onderzoek ons iets vertellen over de komende EU-verkiezingen?

‘Of de protesten en de opkomst van populistisch rechts in verschillende landen ook een voorbode zijn voor een electorale verschuiving, durf ik niet te zeggen. Maar ik kan wél zeggen op basis van de literatuur op dit gebied, dat de uitslag van de Europese verkiezingen per land vooral de nationale politiek weerspiegelt.’

Je schrijft in je proefschrift ook dat mensen die de neiging hebben om populistisch te stemmen, moe zijn van complexiteit, van vage instellingen en trage besluitvorming.

Francesco Marolla. Beeld: Eigen collectie

‘Populistische partijen trekken in heel Europa kiezers aan die de politiek wantrouwen. We ontdekten dat dit meer het geval is in liberale democratieën met een sterke structuur.

‘Ik ontdekte geen causaal verband, maar wel een samenhang. Die is groter naarmate een democratie sterker is. In een sterke liberale democratie heb je regels, je hebt controles op de overheid die echt belangrijk zijn.

‘Maar besluitvorming verloopt vaak traag en meestal lukt het de overheid niet om goed uit te leggen waarom bepaalde instellingen er zijn, of waarom individuele rechten belangrijk zijn. En het lijkt erop dat populistische partijen kunnen profiteren van die tekortkomingen.’

Dat geldt toch ook voor Europese instellingen? De EU heeft ook moeite om uit te leggen waar instituties voor zijn en waarom besluitvorming vaak zo traag gaat.

‘Jazeker, de Europese politiek is complex. Europese instellingen zijn erg complex en ik denk dat nationale regeringen, maar vooral de Europese Unie, meer moeite zouden moeten doen om uit te leggen waar ze voor staan, wat ze doen. We kunnen toch niet alleen leunen op vertrouwen. Ik bedoel dat je ook moet kunnen leveren. Al zijn bepaalde instellingen belangrijk en werkt de Europese Unie nu eenmaal zoals ze werkt.’

Is er een remedie tegen populisme?

‘Aan de ene kant heb je campagnes nodig die ons bewust maken van het nut van zulke democratische instellingen. En aan de andere kant moet je ook de structuren en processen repareren die de liberale democratie heeft. Het is misschien het beste systeem dat we hebben, maar dat betekent niet dat het perfect is.

‘Het gaat er meer om hoe je op zulke uitdagingen reageert. Het betekent niet dat als het systeem een probleem heeft, dat je het dan maar helemaal moet neerhalen. We moeten erkennen dat er problemen zijn. En we kunnen werken aan oplossingen, in plaats van het hele systeem te slopen, zou ik zeggen.’

Advertentie

Bekijk meer recent nieuws

Schrijf je in voor onze nieuwsbrief

Blijf op de hoogte. Meld je aan voor de nieuwsbrief van Univers.