Klimaatpessimisten grijpen steeds vaker terug op Bijbelse symboliek

Apocalyptische beelden beheersen meer en meer het debat over klimaatverandering. Wat doet dat met ons? Tilburgse religiewetenschappers onderzoeken de impact van eindtijdsymboliek.

Donkere wolken ballen samen, woeste golven bedreigen de dorpjes achter de dijken en de zon gaat onder in een poel van dood en verderf. Het zijn onmiskenbaar religieus geïnspireerde beelden. Maar ze worden ook ingezet door niet-gelovige klimaatactivisten om een gitzwart toekomstbeeld te schetsen; een waarschuwing voor als we niet ingrijpen.

Een religieus-geïnspireerde onderstroom in de groene politiek bestond al langer in Nederland. Denk aan de Evangelische Volkspartij, één van de partijen die opging in GroenLinks en aan Marianne Thieme, zevendedagsadventist en oprichter van de Partij voor de Dieren. Maar de laatste tijd lijken religieus-geïnspireerde ideeën steeds zichtbaarder te worden in teksten en beelden die door films, videogames en sociale media worden verspreid.

Het klimaatdebat onder de loep

Caroline Vander Stichele van de Tilburg School of Catholic Theology (TST) greep de ontwikkelingen aan om een onderzoeksvoorstel in te dienen bij de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Het plan: de invloed van religie op het klimaatdebat onder de loep nemen. ‘Het was eigenlijk een beetje tot onze verrassing dat het project werd gehonoreerd. Natuurlijk hadden Frank en ik wel ingezet op een thema waarvan we dachten dat het bij de huidige tijd past.’

Frank is collega Frank Bosman, verbonden aan dezelfde theologiefaculteit, die veel onderzoek heeft gedaan naar videogames. Het viel ze op hoe vaak het woord ‘apocalyps’ valt in het klimaatdebat, de term die verwijst naar het ‘einde der tijden’ zoals het wordt beschreven in de Bijbel.

De wereld slaat op hol

Ook de filmindustrie heeft de laatste decennia haar steentje bijgedragen aan het beeld. Rampenfilms als Armageddon wisten in Technicolor een scenario te schetsen van de laatste dagen van de mens. Met de nieuwste digitale technieken schiep Hollywood een rauwrealistische wereld waar het klimaat op hol slaat in films als The Day After Tomorrow en 2012.

In veel van die films wordt de mensheid met uitsterven bedreigd. In Deep Impact en Armageddon zijn buitenaardse rotsen de boosdoeners en de laatste film verwijst zelfs expliciet naar de Bijbel. De films worden bevolkt door archetypische profeten die niet geloofd worden, net als in de religieuze geschriften van weleer, en helden die met hun onverzettelijkheid en dadendrang het onheil weten af te wenden.

Vijf voor twaalf

Klimaatpessimisten grijpen graag terug op deze symboliek en dat heeft een voor de hand liggende reden. De vrees voor het einde der tijden maakt zelfs in deze seculiere tijden nog altijd indruk. ‘Ze maakt onderdeel uit van het culturele reservoir en die beelden resoneren nog altijd,’ aldus Vander Stichele.

Onheilspellende beesten, dreigende symbolen en duivelse machten bevolken het laatste boek van de Bijbel, de Openbaring van Johannes. Dit boek, dat ook bekendstaat als de Apocalyps, heeft een enorme stempel gedrukt op het westerse denken, meent Caroline Vander Stichele, zozeer zelfs dat in deze seculiere tijden de eindtijdretoriek nog steeds door eenieder wordt begrepen.

‘Een film als Noah zou je ook kunnen beschouwen als een klimaatfilm’

En ook andere bijbelboeken doen een duit in het zakje; wie kent er niet het verhaal van de zondvloed en de ark van Noach? ‘Een film als Noah zou je in die zin ook kunnen beschouwen als een klimaatfilm,’ erkent de theoloog.

Het besef dat een klimaatapocalyps door ons mensen zelf wordt veroorzaakt speelt een belangrijke rol bij deze keuze. De eindtijdsymboliek dient een bepaald doel, zeker in de klimaatdiscussie. Want de sombere scenario’s worden door klimaatactivisten gebruikt om mensen wakker te schudden. Het is vijf voor twaalf, waarschuwen klimaatprofeten, de hoogste tijd om in actie te komen.

Depressief door het klimaat

Toch kan de eindtijdsymboliek ook averechts werken, denkt Vander Stichele: ‘Het kan functioneel zijn als het mensen in beweging brengt. Kijk maar naar de klimaatmarsen. Maar je moet ook oppassen voor een negatief effect als mensen depressief of angstig worden.’

Om in actie te komen is er een handelingsperspectief nodig. Wie denkt dat de aarde niet meer te redden valt, vervalt in berusting en passiviteit. Voor doelgericht handelen hebben mensen een uitzicht nodig op een betere toekomst, geen pessimistische boodschap.

Het onheilspellende bijbelboek Apocalyps biedt óók zo’n positief perspectief, stelt Vander Stichele. Want daarin krijgen mensen uiteindelijk de keuze om hun leven te beteren. ‘Het is eigenlijk een bemoedigend boek. Het is geschreven om mensen te bemoedigen die midden in een crisis zitten. Het zegt: je moet volhouden, ook al gaat het slecht, want het komt uiteindelijk goed.’

Internationaal onderzoek

In juni presenteerde het projectteam de eerste onderzoeksresultaten binnen de Nederlandse context tijdens een symposium. Komend jaar vergelijkt het team deze bevindingen met resultaten van onderzoek naar uitingen van internationale groepen, variërend van Extinction Rebellion tot klimaatontkenners. In het najaar van 2025 presenteert het team deze analyses op een internationale conferentie aan onze universiteit.

_Advertentie.