Polarisatie? ‘We zijn juist dichter naar elkaar toe gegroeid,’ ziet socioloog Quita Muis

Klimaatactivisten bezetten snelwegen, boeren intimideren bewindslieden en nieuwszenders moeten hun logo’s afdekken. De Nederlandse samenleving polariseert in rap tempo. Tenminste, zo lijkt het. Socioloog Quita Muis haalt dat hardnekkige beeld onderuit in haar promotieonderzoek.

Sire, de Stichting Ideële Reclame, lanceerde vorig jaar een campagne: ‘Verlies elkaar niet als polarisatie dichtbij komt.’ Want mensen lijken steeds vaker lijnrecht tegenover elkaar te staan als het gaat om klimaatverandering, stikstof, vaccinatie of asielbeleid.

De Groningse socioloog Rafael Wittek kreeg in mei van dit jaar zelfs 30 miljoen euro van de NWO voor onderzoek naar versterking van sociale cohesie. ‘Je ziet de polarisatie toenemen,’ stelt Wittek in NRC. ‘Verschillende groepen praten minder met elkaar en oordelen harder over elkaar.’

Het klopt niet

Of lijkt het vooral zo dat de polarisatie erger wordt? ‘We denken dat polarisatie toeneemt, maar mijn onderzoek laat zien dat dat beeld niet klopt,’ zegt socioloog Quita Muis, die op 27 september haar promotieonderzoek verdedigt in de aula van de universiteit.

Toch voelt het wel alsof we steeds meer tegenover elkaar komen te staan. ‘Dat klopt,’ beaamt Muis, ‘en dat gevoel kan ook leiden tot afnemend vertrouwen ten opzichte van elkaar, en dus tot polarisatie.

‘Tegelijkertijd probeer ik de discussie een beetje af te zwakken. Want die fixatie op polarisatie versterkt het idee dat we heel verschillend zijn, waardoor we vergeten hoeveel we gemeenschappelijk hebben. Het is een selffulfilling prophecy.’

De kloof neemt niet toe

In haar onderzoek maakt Muis gebruik van data van het langlopend cross-nationale onderzoek European Value Study (EVS), een onderzoeksprogramma waar universiteiten en onderzoeksinstituties vanuit heel Europa bij betrokken zijn. Het is een initiatief dat onder andere in Tilburg is ontstaan.

Op basis van die gegevens kan Muis concluderen dat we helemaal niet zoveel van mening verschillen over tal van onderwerpen: ‘Sterker nog, mensen zijn op heel veel onderwerpen juist dichter naar elkaar toe gegroeid.’

Die feitelijke polarisatie wordt in het EVS-onderzoek gemeten aan de hand van meningen over tal van onderwerpen, van abortus, vrouwenrechten en gender tot immigratie, religie en vertrouwen in de politiek. Uit de uitkomsten over de jaren blijkt dat de kloof tussen verschillende groepen helemaal niet toeneemt:

‘We denken vaak hetzelfde, maar we menen dat anderen niet hetzelfde denken. Dat is uiteindelijk mijn conclusie, vandaar ook de titel van mijn proefschrift: Wie zijn die mensen?’

We kennen elkaar niet meer

Waar komt dan het beeld vandaan dat we polariseren? De discussies worden toch steeds feller en bepaalde groepen staan toch lijnrecht tegenover elkaar? Muis: ‘Ik zie ook dat verschillende groepen harder oordelen over elkaars mening. Maar dat gaat over waargenomen polarisatie, niet om feitelijke polarisatie, de definitie die ik hanteer in mijn onderzoek.’

‘Jammer genoeg is dat verkeerde beeld vervolgens het uitgangspunt van ons handelen,’ concludeert Muis: ‘We gaan in een andere buurt wonen, of sturen onze kinderen naar een andere school. De sociale cohesie verwatert omdat we elkaar niet meer kennen. En zo worden onze aannames uiteindelijk ook werkelijkheid.’

Kleine verschillen

Groepen die veel op elkaar lijken kunnen heel erg van mening verschillen over de aspecten waar ze het niet over eens zijn, dat zie je bijvoorbeeld terug in de onderlinge rivaliteit tussen naburige dorpen en steden. Op die manier worden onderlinge verschillen uitvergroot. Sigmund Freud noemde dat het ‘narcisme van de kleine verschillen’.

‘We zijn op zoek naar een groter verhaal, naar iets dat ons bindt, maar dat gemeenschappelijke zoeken we juist in de hele kleine verschillen. Mensen willen heel graag erkenning voor hun eigenheid en hun unieke kenmerken. De LHBTQ-community vind ik een goed voorbeeld,’ stelt Muis. ‘Dat is steeds meer opgedeeld in vele kleine gefragmenteerde hokjes.’

Toch is een beetje polarisatie op zich niet verkeerd, want het idee van een democratie is dat verschillende meningen elkaar ontmoeten. Muis: ‘Als mensen anderen uitsluiten om hun mening en een gesprek uit de weg gaan, dan is dat een verkeerde vorm van polarisatie. Wat je wel zou moeten willen is dat mensen in debat gaan en met elkaar blijven praten. En het mag af en toe schuren. Maar in het debat kun je elkaar vinden en compromissen sluiten.’

Europa

Ook in Europa lijkt de polarisatie toe te nemen. In het Europees Parlement blijft het radicaal-rechtse blok gestaag groeien. ‘Populistische leiders hebben een heel duidelijk antwoord en daar stemmen mensen op,’ denkt Muis. ‘Mensen ervaren economische instabiliteit, en een steeds complexere wereld met snelle veranderingen. Daardoor ontstaat een hang naar sterke leiders.’

‘Maar als we in mijn onderzoek kijken naar de verschillen in meningen over immigratie tussen hoog- en laagopgeleide mensen, bijvoorbeeld, dan is dat niet anders dan 35 jaar geleden. Hoger opgeleiden staan er toleranter tegenover dan lager opgeleiden. Dat gaat dan om de Nederlandse context, maar ook binnen Europa zijn er maar een paar landen in Midden-Europa waar de verschillen enigszins toenemen.’

_Advertentie.