Maakt gelegenheid de dief? Misdaadeconoom Ben Vollaard over diefstal bij de zelfscankassa
De zelfscankassa heeft ogenschijnlijk brave burgers omgetoverd tot onbeschaamde dieven. Veel supermarkten hebben last van diefstal. Waar is de schaamte gebleven? En maakt gelegenheid echt de dief? ‘De verleiding is te groot,’ ziet misdaadeconoom Ben Vollaard.
Wordt hier veel gestolen? ‘Heel veel, belachelijk veel,’ vertelt Britt, winkelmedewerkster bij de Albert Heijn to go op Tilburg University. ‘Voornamelijk koffie. Dat moet je apart aangeven bij de kassa, dat doen klanten vaak niet. We geven waarschuwingen en sommige dieven krijgen zelfs een winkelverbod, maar het blijft gebeuren.’
De supermarkt op de campus is niet de enige winkel die last heeft van diefstal bij de zelfscankassa. Aan het begin van dit jaar liet Jumbo weten dat er in 2023 voor meer dan 100 miljoen euro aan boodschappen is gestolen. Dat komt neer op 1 procent van de totale omzet, een verdubbeling ten opzichte van vijf jaar geleden.
Wat is er aan de hand? Waarom stelen we meer bij de zelfscankassa? ‘Voor veel mensen is de verleiding om bij de zelfscan te stelen te groot,’ vertelt Ben Vollaard, universitair hoofddocent economie aan Tilburg School of Economics and Management.
Easy excuses
Wanneer mensen in een situatie terechtkomen waar ze relatief makkelijk kunnen stelen, blijken velen niet zo eerlijk als ze misschien dachten. ‘Gelegenheid maakt de dief gaat dus zeker wel op,’ aldus Vollaard.
Diefstal blijft diefstal, ongeacht de methode. Toch stappen veel mensen na het niet betalen van een deel van de boodschappen schaamteloos weer de supermarkt uit. Ze gaan gewoon verder met hun dag.
Vaak verzinnen mensen zogenoemde ‘easy excuses’ om crimineel gedrag (zoals stelen bij een zelfscankassa) goed te praten. Bijvoorbeeld, zegt Vollaard: ‘Dit product is niet zo duur, daar hebben ze als grote supermarkt geen last van.’
De pakkans
‘Ook de risicoperceptie van dieven speelt een cruciale rol,’ vervolgt de misdaadeconoom. ‘Wat is de pakkans?’ Elke keer dat je niet wordt betrapt, verlaag je die pakkans in je hoofd. Word je wel gepakt, dan verhoog je hem weer.
Bij de introductie van zelfscankassa’s werd er weinig gecontroleerd en betrof een steekproef vaak maar een paar artikelen. De kans dat je gepakt wordt lijkt daardoor nog altijd laag. Mensen hebben geleerd ‘ik kan hiermee wegkomen.’
Onpersoonlijk
Wat volgens Vollaard meespeelt is dat boodschappen doen onpersoonlijker is geworden. Door tekorten loopt er minder personeel rond. Klanten zelf komen vaak met oordopjes binnenlopen. Oog voor het personeel hebben ze amper.
‘Studenten kunnen jaren bij de Albert Heijn op de campus komen, zonder enig contact te hebben met werknemers. Dat er mensenwerk zit achter al die belegde broodjes en gevulde schappen, wordt voor het gemak vaak vergeten.’
En bij een zelfscankassa komt er al helemaal geen personeel aan te pas. Producten scannen en afrekenen doe je zelf. De drempel om iets te stelen ligt daardoor lager. Schuldgevoel ontstaat toch sneller als je iemand in de ogen kijkt.
Jongeren stelen vaker
Dat de AH op de universiteit veel last heeft van diefstal is dus niet zo verrassend. Al helemaal niet als je bedenkt dat jongeren vaker stelen. Volgens het RTL Nieuwspanel steelt 7 procent van de gebruikers van de zelfscankassa regelmatig iets. Bij jongeren tussen de 18 en 35 jaar ligt dat percentage op ruim 11 procent.
Studenten verdienen meestal minder dan werkenden. Toch verklaart inkomen niet waarom jongeren meer stelen. ‘Er is geen eenduidig verband tussen hoe arm mensen zijn en hoeveel er gestolen wordt,’ legt Vollaard uit.
Dat geld niet de voornaamste reden is om te stelen, beaamt Britt van de AH to go ook: ‘Ze stelen voor elk bedrag, laatst had een groep jongens zelfs een paar lolly’s gestolen. Dat kost iets van 50 cent, belachelijk!’