Kwetsbare burger in de knel, Tilburgse rechtenfaculteit wil meer sociaal advocaten opleiden

Er zijn meer sociaal advocaten nodig die zich inzetten voor mensen in een kwetsbare positie. Het aantal daalt al jaren, waardoor de rechten van burgers met een kleine portemonnee onder druk staan. Met de master Sociale Advocatuur stoomt Tilburg Law School studenten klaar voor het vak.

Wie helpt mensen aan de onderkant van de samenleving als ze klem zitten? Bij dreigend ontslag, onterechte terugvorderingen van toeslagen of problemen door schulden. De sociaal advocaat natuurlijk: die weet de weg in het woud van regelgeving en instanties en staat de kwetsbare partij bij in de gesubsidieerde rechtsbijstand. Want in Nederland heeft iedereen recht op juridische hulp.

Maar wie helpt de sociaal advocaat? Die moet zeker zo hard werken als collega’s in de commerciële advocatuur, tegen een veel lager uurtarief. Voor velen nadert het pensioen, terwijl er maar weinig afgestudeerden aankloppen om het stokje over te nemen.

De sector loopt leeg: de afgelopen vijf jaar nam het aantal sociaal advocaten af met bijna 900. In 2023 waren er volgens de Raad voor Rechtsbijstand nog maar 4.389 sociaal advocaten over. En dat is een probleem. Want zonder versterking wordt het steeds moeilijk om mensen met een beperkt budget juridisch te ondersteunen.

Tijd voor actie, dachten ze aan de Tilburgse rechtenfaculteit. Met de Extended Master Sociale Advocatuur werpt Tilburg Law School de schijnwerpers op de sector in nood. Studenten die voor de afstudeerrichting kiezen combineren de bestaande profielen arbeidsrecht en familie- en jeugdrecht, en plakken daar een half jaar van extra studie aan vast.

Vermalen door het systeem

‘De rechtsstaat functioneert niet optimaal voor mensen met weinig budget,’ zegt hoogleraar privaatrecht Reinout Wibier. En zonder voldoende sociaal advocaten gaat het al helemaal niet. ‘Zij zijn er voor mensen die vermalen dreigen te worden door het systeem.’ Samen met hoogleraar privaatrecht Stéphanie van Gulijk en Ian Sumner, hoogleraar familierecht en internationaal privaatrecht, richtte Wibier de afstudeerrichting op. ‘Er is dringend behoefte aan jonge mensen in de sociale advocatuur.’

Of jonge mensen zelf op de sociale advocatuur zitten te wachten moet nog blijken. In het Warandegebouw, op een donderdagmiddag in september, volgen we een college Verdiepend Privaatrecht. Het is verplichte kost voor studenten van verschillende afstudeerrichtingen die vallen onder de bredere master Rechtsgeleerdheid. Slechts één student laat desgevraagd weten Sociale Advocatuur te doen (zijn verhaal lees je onderaan dit artikel).

Dat kan nog veranderen. Studenten kiezen volgens Ian Sumner, die naast hoogleraar ook opleidingsdirecteur van de master Rechtsgeleerdheid is, het afstudeerprofiel pas als de masterstudie is begonnen. Ook kunnen ze dan nog wisselen. ‘Meestal zien we pas richting het einde van het eerste semester hoe de verdeling zit.’ Wibier voegt toe: ‘Wij hopen natuurlijk op 25 studenten, maar voor een eerste jaar is dat misschien geen realistische verwachting.’

Een stevige opleiding

Het helpt niet mee dat de sociale tak van de advocatuur vrij onbekend is onder rechtenstudenten. Het zou helpen als er in de eerste studiejaren aandacht voor is, erkennen de hoogleraren. ‘Om studenten erop te wijzen dat een carrière in de sociale advocatuur een optie is. En dat het werk is dat veel voldoening geeft.’

Een optie dus, maar niet de enige. ‘Je hoeft niet per se sociaal advocaat te worden als je de Extended Master Sociale Advocatuur volgt,’ zegt Stéphanie Van Gulijk, naast hoogleraar ook vice-decaan onderwijs van de rechtenfaculteit. ‘Het is gewoon een heel stevige en degelijke opleiding die voorbereidt op veel functies, binnen de togaberoepen en daarbuiten.’ Door deze master te volgen krijgen studenten ‘de tijd om uit te zoeken welk type jurist zij willen worden.’

Gewone zaken

Misschien is dat wel een jurist die met echte problemen van echte mensen werkt. En dat zou ‘heel erg nuttig’ zijn, denkt Jean-Louis van Os. ‘Gewone zaken voor gewone mensen,’ daar gaat het om in de sociale advocatuur, zegt de advocaat van het AdvocatenCollectief in Tilburg. ‘Er is meer dan handelszaken, de grote jongens die tegenover elkaar staan in de rechtbank, of geschillen over geld dat iemand nog tegoed heeft.’

Terwijl dat nou juist de zaken zijn waar het in de universitaire rechtenstudie vaak om gaat. De universiteit, zegt de sociaal advocaat, heeft altijd te weinig oog gehad voor de praktijk. ‘Dat was al zo toen ik studeerde in de jaren zeventig.’ Om het recht naar de gewone man en vrouw te brengen voegde Van Os zich in 1975 bij de Rechtswinkel Tilburg, de eerste rechtswinkel in het land, en richtte hij in 1985 het AdvocatenCollectief op.

De praktijk werkt vaak anders dan de theorie, stelt Van Os. ‘Een werkgever mag jou niet zomaar ontslaan, maar wat als hij dat toch doet? Zoiets kun je niet alleen academisch benaderen. Iemand komt zonder geld te zitten en heeft direct hulp nodig.’

Een sociaal advocaat is soms ook een sociaalmaatschappelijk werker. Iemand die verder kijkt dan het juridische verhaal en bijvoorbeeld de gemeente belt om te helpen met het aanvragen van een uitkering, aldus Van Os. Wat dat betreft heeft hij meer vertrouwen in hbo-juristen. ‘Studenten die van hogescholen komen zijn kilometers verder dan universitair afgestudeerden. Zij snappen beter wat er in de wereld gebeurt.’

De praktijk

‘Het klopt dat je op een universiteit de theorie leert, en in de praktijk pas echt advocaat, bedrijfsjurist of gemeenteambtenaar wordt,’ zegt Ian Sumner. ‘Het vak leer je na je afstuderen, net zoals je leert autorijden nadat je je rijbewijs hebt gehaald.’ Een universiteit is geen hogeschool. Het kan niet vooral draaien om de praktijk, al proberen de hoogleraren er met deze afstudeerrichting wel bij in de buurt te blijven.

‘Wij overleggen nauw met de praktijk en stimuleren dat studenten er kennis mee maken,’ zegt Sumner. In het nieuwe vak Capita Selecta Sociale Advocatuur komen praktijkgerichte colleges en opdrachten terug. Sociaal advocaten komen college geven en vertellen over hun ervaringen. En studenten worden aangemoedigd om bij het schrijven van hun masterscriptie in gesprek te gaan met de rechtswinkel over een onderzoeksvraag, of advocaten te interviewen voor hun onderzoek.

Praktische voorbeelden in de colleges én de praktijk actief opzoeken? Het klinkt Van Os als muziek in de oren. ‘Als je zo’n afstudeerrichting goed insteekt, kun je studenten net het zetje geven dat ze nodig hebben om voor de sociale advocatuur te kiezen.’

Stage lopen

Er is maar één probleem: de stage is niet verplicht. Studenten lopen er mogelijk studievertraging door op, want ze moeten wel hun vakken halen. Dat maakt het minder aantrekkelijk en dus minder waarschijnlijk dat studenten stage gaan lopen. Al zien de hoogleraren dat anders. ‘De Extended Master is juist opgericht om studenten meer tijd te geven om te bepalen wat zij willen, een stage is dan een van de mogelijkheden,’ aldus Van Gulijk.

Lees ook:

Een kijkje in de keuken van de oudste rechtswinkel van Nederland

Er is wat speelruimte. Studenten gaan een praktisch ingestoken scriptie schrijven, en die is mogelijk te combineren met een korte stage. ‘We willen hierin flexibel zijn,’ zegt Van Gulijk. ‘We hebben een breed netwerk om studenten te helpen bij het vinden van een geschikte plek. Er zijn veel aanbiedingen van sociaal advocaten en rechters om gastcolleges te verzorgen of stageplaatsen te regelen.’

Gevolgen voor mensen

Nu nog studenten vinden die willen. Aan de hoogleraren en docenten zal het in ieder geval niet liggen, blijkt ook tijdens het college Verdiepend Privaatrecht in het Warandegebouw. Studenten leren wat een schuld juridisch gezien is, maar er is ook oog voor de maatschappelijke gevolgen van schulden.

‘Het is makkelijk om online aankopen te doen, misschien te makkelijk. Een paar kliks en ik heb duizend euro uitgegeven,’ zegt universitair docent privaatrecht Danielle Op Heij tegen een goedgevulde collegezaal. Terwijl wetgeving niet altijd is toegesneden op de snelle online wereld van nu. Moet iemand die de kleine lettertjes niet heeft gelezen bij een online aankoop, of op een link klikt in een valse sms van de bank, opdraaien voor onvoorziene kosten?

‘Bij wie ligt de verantwoordelijkheid?’ vraagt Op Heij aan de zaal. ‘Moeten we als consument beter opletten, of worden we soms zodanig misleid dat we er niks aan kunnen doen als het fout gaat?’ Het antwoord is voer voor juristen, maar daar houdt het verhaal niet op, houdt Op Heij haar studenten voor. ‘Denk door op de stof,’ zegt ze. ‘En denk na over de gevolgen voor de personen die hiermee te maken krijgen.’

In de collegezaal volgt een nadenkende stilte. Een stilte die hopelijk het zaadje plant voor een nieuwe generatie sociaal advocaten. Zodat de kwetsbaren in de samenleving ook in de toekomst op juridische bijstand kunnen rekenen.

De afstudeerrichting Sociale Advocatuur wordt vrijdag 15 november officieel afgetrapt met het congres Toegang tot de rechtsstaat. Onder meer Dineke de Groot, president van de Hoge Raad, Sanne van Oers, algemeen deken van de Nederlandse Orde van Advocaten en Teun Struycken, Staatssecretaris Rechtsbescherming komen spreken.

Judith Sigmond (21), bachelorstudent Rechtsgeleerdheid en juridisch medewerker AdvocatenCollectief

‘Na mijn studie wil ik advocaat worden, dat weet ik al sinds het derde jaar op de middelbare school. Natuurlijk is het aantrekkelijke dat je dan veel gaat verdienen. Als sociaal advocaat is dat minder dan wanneer je bij een commercieel kantoor werkt, maar dat vind ik niet erg. Je kan mensen bijstaan met je kennis. Dat is ontzettend leuk.

‘Op een sociaal kantoor zie je wat er speelt in het dagelijkse leven van burgers. Als juridisch medewerker loop ik mee, mag ik een verzoekschrift opstellen, of een ouderschapsplan. Of ik bel de gemeente. Je kunt literatuur doorlezen, maar als je het recht in de praktijk ziet, valt het kwartje pas echt. Het gaat leven.

‘Je krijgt als sociaal advocaat ontzettend veel te maken met huurrecht of familierecht. Het lastige is dat zulke vakken niet terugkomen in de bachelorstudie. Van de sociale advocatuur had ik ook nog nooit gehoord. Daarom is het goed dat de master er is. Of je studenten er goed mee voorbereidt op de praktijk? Het ligt eraan of ze stage gaan lopen en iets leren over bijvoorbeeld onderhandelingstechnieken en het contact met cliënten.’

Judith Sigmond: ‘Je kunt literatuur doorlezen, maar als je het recht in de praktijk ziet, valt het kwartje pas echt.’ Beeld Ton Toemen

Jense van Kammen (26), masterstudent Sociale Advocatuur

‘Het zijn de persoonlijke zaken waar ik wat bij voel. Het gaat in deze afstudeerrichting over problemen waar mensen in mijn omgeving ook mee zitten. Het vinden van een baan, gediscrimineerd worden. Mijn vrienden hebben niet te maken met bedrijfsovernames.

‘Of ik advocaat wil worden? Dat weet ik nog niet zeker. Het lijkt me ook heel interessant om bij een vakbond, NGO of belangenorganisatie voor kinderen te werken. Wel laat deze master me nadenken over de sociale advocatuur. Dat het een kant is die ik op kan gaan. Het inkomen van een sociaal advocaat past niet bij het opleidingsniveau en de werkdruk, maar de maatschappelijke waarde van het vakgebied is onmiskenbaar.

‘Op de universiteit kijk je heel kritisch naar zaken, dat is leuk. Al krijg je soms vooral taaie literatuur voorgeschreven. Dat is het verschil met de hbo-studie rechten, die ik hiervoor heb gedaan. Dan leer je ook gesprekken voeren met cliënten, daar heb ik veel aan gehad in mijn werk op een klein advocatenkantoor. En je leert hoe je een boodschap empathisch op papier zet, in plaats van alleen een juridische analyse te geven. Soms hebben mensen gewoon zorg en steun nodig.’

Jense van Kammen: ‘Het inkomen van een sociaal advocaat past niet bij het opleidingsniveau en de werkdruk.’ Beeld Ton Toemen

_Advertentie.