Dat soldaten ook geestelijk lijden, zie je niet terug in de werving van de krijgsmacht

De krijgsmacht werft jonge mensen met spotjes over het stoere werk van een militair. Maar juist in oorlogstijd kent het soldatenbestaan ook een keerzijde van fysiek en moreel lijden, laat aalmoezenier Sanneke Brouwers zien met haar promotieonderzoek onder veteranen.

Op de website ‘Werken bij Defensie’ zien we jongeren in uniform zelfverzekerd de camera inkijken. Ze voeren stoere taken uit en staan lachend en schouder aan schouder op een groepsportret, onder het motto ‘vrienden voor het leven, 365 dagen alles uit jezelf halen, stuk gaan en weer door.’

Contrast

Groot is het contrast met het onderzoek van Sanneke Brouwers, over ervaringen die niet in de spotjes en op de foto’s te zien zijn: ‘moreel lijden’ en gewetensnood. Brouwers, in het dagelijks leven aalmoezenier bij het Opleidings- en Trainingscentrum van de Genie in Vught, promoveert begin december op het onderwerp ‘morele ervaringen’ in de krijgsmacht aan de theologische faculteit.

Het is belangrijk om morele ervaringen aan de orde te stellen, stelt Brouwers in haar proefschrift, want veel militairen die terugkomen van uitzendmissies in het buitenland hebben te maken gehad met gewetenskwesties, en ze voelen zich daar vaak niet bij gesteund door de samenleving. Het in kaart brengen van deze ervaringen ‘draagt bij aan het ontwikkelen van een zorgaanbod op moreel gebied.’

Andere tijd

Sinds de jaren zestig en zeventig gold vooral in hoger-opgeleide kringen ‘soldaatje spelen’ als een baan voor volgzame mensen die niet hebben geleerd om zelf na te denken. Brouwers begon haar onderzoek naar ‘morele ambivalenties in de krijgsmacht’ acht jaar geleden, in een tijd dat dat negatieve beeld over de rol van het leger nog leidend was.

‘Ik heb intussen wat oudere teksten herzien. Toen schreef ik nog zinnen als: de krijgsmacht opereert in de marge van de samenleving en is een onbelangrijke institutie. Dat beeld is door de actualiteit ingehaald. De positie van de krijgsmacht en ook de erkenning van veteranen is echt totaal veranderd.’

Rambo

‘En je ziet door de tijd heen ook de spotjes veranderen. Waar Defensie zich eerst nog richtte op uitmuntende kandidaten, met het thema ‘geschikt, ongeschikt’ kiest ze nu voor een insteek waarin iedereen zich kan herkennen. ‘Ik vind die brede aanpak positief. Want daardoor worden niet alleen Rambo-achtige types aangesproken, en dat maakt de krijgsmacht sterker en breder inzetbaar,’ zegt Brouwers daarover.

In de wervingscampagnes is echter weinig tot niets terug te zien van het morele lijden uit haar onderzoek. ‘En dat snap ik wel, want je wilt rekruten niet te veel afschrikken,’ zegt Brouwers. Jongeren zullen zich eerder aangesproken voelen door energieke leeftijdgenoten of misschien wel door het varen op een onderzeeboot, het vliegen in een F35 of het schieten met hightech wapentuig.

Geen oorlog, maar ook geen vrede

Thema’s als landsverdediging en dienstplicht staan weer hoog op de agenda van de politiek en de media. Dat komt door de toenemende zorg over de veiligheid van Europa en de dreiging van oorlog met Rusland. ‘Het is geen oorlog, maar ook geen vrede,’ staat in een landelijk verspreide brochure van het ministerie van Justitie en Veiligheid.

Dus werft Defensie personeel met een positieve boodschap. Maar zodra er echt oorlog uitbreekt, kan dat positieve beeld veranderen. Want het hoofddoel van Defensie is natuurlijk om voorbereid te zijn op een oorlog, met alle bijkomende ellende, menselijk leed en onverwachte morele kwesties. En dan gaat het niet zozeer om de confrontatie met de tegenpartij: ‘Dat de vijand je aanvalt, kun je als militair verwachten. Daar word je voor getraind,’ zegt Brouwers.

Alleen ben je niks

Het gaat erom dat de individuele ervaring op gespannen voet kan staan met de mores van de krijgsmacht. In haar proefschrift omschrijft Brouwers moreel lijden als een geestestoestand waarbij je ‘handelt op een manier die ingaat tegen je eigen persoonlijke en professionele waarden, die de integriteit en authenticiteit ondermijnt.’

De samenleving vraagt van jongeren om zelfstandig te leren nadenken en te handelen, maar: ‘in de krijgsmacht ben je altijd in een groep. Alleen ben je niks. Jouw belang is altijd ondergeschikt aan het groepsbelang. Dat is echt een belangrijke les, die verantwoordelijkheid naar elkaar is heel cruciaal.’

Mes in de rug

Militairen kunnen daardoor dus wel in de knoop raken met zichzelf. ‘Moreel lijden komt voort uit situaties waarbij de ervaringen van een individuele militair botsen met die van collega’s of van een meerdere.’

Brouwers: ‘In gevechtshandelingen bijvoorbeeld, ben je extreem afhankelijk van je eenheid, en als je dan geïsoleerd komt te staan, kan dat onderlinge vertrouwen een flinke deuk oplopen. En soms voelt dat als een mes in de rug. Dat kan heel diep ingrijpen op de moraal en het gevoel van veiligheid.’

Veteranen die terugkomen van een missie herkennen zich vaak in dergelijke situaties. En het is voor Defensie belangrijk om zulke signalen op te pikken. ‘De eerste stap is het in kaart brengen van die ervaringen, zoals bijvoorbeeld gewetensnood bij veteranen. Daar draagt mijn onderzoek aan bij. Dergelijke ervaringen blijven ook heel abstract voor leidinggevenden en voor buitenstaanders.’

Pleidooi

‘Vragen over het uitzenden van Nederlandse militairen, veiligheid in Nederland en de wereld, rechtvaardigheid en menselijke waardigheid, gaan ons allemaal aan,’ bepleit Brouwers. ‘Daarom stel ik voor de morele vragen niet alleen bij de individuele militair te laten, maar om ze te kunnen delen met de samenleving, zodat veteranen die morele lasten niet alleen hoeven te dragen.’

_Advertentie.