Frank Hendriks: “De geest is allang uit de fles”

Burgers engageren zich minder via traditionele instituties als vakbonden en politieke partijen. De volksstem wordt in online tijden gemobiliseerd met online petities, sociale media en digitale referenda. Volgens hoogleraar bestuurskunde Frank Hendriks is de stemmingendemocratie in opmars en kan dit niet langer worden genegeerd.

Sociale media als Facebook maken het burgers makkelijker om collectief actie te ondernemen en een digitale stem uit te spreken. Na de moord op Anne Faber begon een moeder een petitie voor een beter rechtssysteem. Ze verzamelde honderdduizenden handtekeningen. Eerder haalden Jan Roos en Thierry Baudet genoeg handtekeningen op om een Oekraïne-referendum te laten plaatsvinden; een handige app hielp hen daarbij. Recent deden vijf studenten hetzelfde: er komt een referendum over de ‘sleepwet’, die de overheid meer bevoegdheid geeft om data van burgers te onderscheppen.

Met de uitslag van het Oekraïne-referendum wist de regering al niet echt raad. En dat was kennelijk reden genoeg voor Sybrand Buma van regeringspartij CDA om meteen te zeggen dat hij het volksoordeel over de sleepwet zal negeren. De vraag is of hij hier verstandig aan deed. De Tilburgse hoogleraar bestuurskunde Frank Hendriks denkt dat het politieke landschap onomkeerbaar veranderd is en dat een regenteske opstelling als die van Buma niet meer werkt: “Het zou heel goed averechts kunnen gaan werken.” Nieuwe ontwikkelingen als sociale media maken dat de stemmingendemocratie niet meer uit te poetsen valt. Buma mag het willen maar hij zal het niet kunnen: “De geest is namelijk allang uit de fles en laat zich niet meer terug stoppen.”

Online petities en Twitterbombardementen maken deel uit van de politieke realiteit en zijn volgens Hendriks niet meer weg te denken. En dat ze effect sorteren, wisten we al: “Kijk maar naar het voorbeeld van het rekeningrijden. De ANWB en Telegraaf werkten samen om genoeg mensen te laten protesteren tegen de maatregel. Uiteindelijk ging het niet door.” Dat uitslagen van deze quasi-referenda nu vooral leiden tot hoofdbrekens bij politici, ligt onder andere aan de juridische status die geheel ontbreekt, zeker nu het raadgevend referendum alweer lijkt te worden afgeschaft. Zonder een fatsoenlijk geregeld referendum is de kans groot dat het vacuüm wordt opgevuld met quasi-referenda van allerlei pluimage. Hendriks stelt dat dit riskanter is dan de volkstemming een redelijke en rechtmatige bedding verschaffen.

“Het corrigerend referendum kan de spreekwoordelijke stok achter de deur blijven”

Samen met collega’s Koen van der Krieken en Charlotte Wagenaar (beiden Tilburg School of Governance) schreef Hendrik Democratische zegen of vloek? Aantekeningen bij het referendum, onlangs gepubliceerd door Amsterdam University Press. Hoewel Nederland geen diepgewortelde referendumcultuur kent als Zwitserland, stellen de schrijvers dat het referendum niet hoeft te botsen met een consensuscultuur. Die kent Zwitserland namelijk ook, nog sterker zelfs dan Nederland, maar dan scherp gehouden door referenda die voortdurend als zwaard van Damocles boven de hoofden van de Zwitserse bestuurders hangt. Nederland en Zwitserland delen een cultuur van pacificatie en accommodatie en een geschiedenis waarin zelfbeschikking en autonomie ten opzichte van grote mogendheden belangrijk was.

Hendriks pleit niet voor een doorgeslagen systeem van directe democratie, waar over van alles en nog wat een referendum moet worden gehouden, maar wel voor een zekere mate van ‘tegendemocratie’, om met Fransman Rosanvallon te spreken. Dat kan vorm krijgen via een goed ontworpen ‘corrigerend referendum’, dat ervoor kan zorgen dat de landelijke politiek wordt bijgestuurd of een pas op de plaats maakt bij heikele onderwerpen. Enorm ingrijpend hoeft het niet te zijn: “Als de representatieve politiek haar werk goed doet kan het corrigerend referendum de spreekwoordelijke stok achter de deur blijven.” Hendriks gelooft niet dat het poldermodel in Nederland snel zal verdwijnen: “Overleg en samenwerking zijn diepgeworteld. Referenda maken de elites van de polderdemocratie ook niet overbodig, ze houden elkaar juist scherp.”

Eerder schreef ook de Groene Amsterdammer een uitgebreid verhaal over de stemmingendemocratie.

Bekijk meer recent nieuws

Schrijf je in voor onze nieuwsbrief

Blijf op de hoogte. Meld je aan voor de nieuwsbrief van Univers.