Schaamte vergroot de kans op armoede

Mensen die iedere maand de eindjes aan elkaar moeten knopen schamen zich vaak voor hun situatie. Dat schaamtegevoel kan ervoor zorgen dat ze beslissingen nemen waardoor ze nog dieper in de problemen raken, blijkt uit het promotieonderzoek van Arnoud Plantinga.

Allereerst, wanneer ben je arm?

“Op die vraag is niet een simpel antwoord te geven, over de definitie van armoede wordt ook in de onderzoekswereld gediscussieerd. Ben je arm wanneer je een inkomen hebt onder de zoveel euro, of is het belangrijker om te kijken hoe iemand zijn of haar financiële situatie zelf ervaart? Je komt mensen tegen die ‘officieel’ arm zijn, wanneer je naar hun inkomen kijkt, maar zich niet arm voelen.

Anderen hebben ogenschijnlijk een redelijk inkomen, maar voelen zich wel arm. Dat kan ontstaan doordat mensen net een armoedeval hebben meegemaakt of doordat ze armer zijn in vergelijking met hun sociale omgeving. In mijn onderzoek vroegen we respondenten daarom bijvoorbeeld: ‘heb je moeite met rondkomen?’.”

Wat betekent het voor mensen om arm te zijn?

“Armoede is dus niet alleen iets economisch, of je veel of weinig geld hebt. Psychologische factoren spelen ook een rol. Mensen die zich arm voelen hebben het gevoel minder controle te hebben over hun leven. Ze kunnen zich een minder persoon voelen of denken dat anderen op hen neerkijken. Ze schamen zich soms voor hun situatie en hebben het gevoel dat ze hebben gefaald. Dat heeft een grote impact op hun zelfbeeld.”

Waarom deed je onderzoek naar de rol van schaamte in armoede?

Arnoud Plantinga

“Ten eerste omdat er weinig onderzoek naar is gedaan. We weten überhaupt nog erg weinig over de invloed van armoede op het gevoelsleven. In een onderzoek naar Nederlanders tussen de achttien en vijfenzestig jaar, zei ongeveer 1 op de 7 zich te schamen voor zijn of haar financiële situatie. Dat is een grote groep.

Schaamte is een sterke negatieve emotie, mensen kunnen er erg onder lijden. Ze hebben het gevoel dat ze iets verkeerd hebben gedaan, dat anderen denken dat ze lui en incompetent zijn en dat het hun eigen schuld is dat ze maar moeilijk rond kunnen komen. Die negatieve gevoelens kunnen vervolgens ook hun gedrag beïnvloeden. Schaamte heeft effect op wat we doen, zo blijkt uit mijn onderzoek.”

Waar kan schaamte toe leiden?

“Mensen die zich schamen zijn eerder geneigd tot statusconsumptie. Ze schaffen dure merkkleding aan of kopen een nieuwe telefoon – eventueel op krediet – om aan de buitenwereld te laten zien dat het zo slecht nog niet gaat. Die keuzes kunnen hen vervolgens verder in de financiële problemen brengen, er ontstaat een vicieuze cirkel waar je moeilijk uitkomt.

“Hulp vragen wordt lastiger wanneer je je schaamt”

Schaamte voor de financiële situatie kan er bovendien voor zorgen dat men zich terugtrekt uit het sociale leven, om meer schaamte te voorkomen. Deze mensen hebben minder sociale contacten en worden daardoor eenzaam. Uit onderzoek waarin een grote groep Nederlanders negen jaar werd gevolgd, bleek dat als iemand het ene jaar aangaf dat zijn financiële situatie was verslechterd, diegene het jaar erop vaak minder sociale contacten had. En het omgekeerde geldt ook: minder sociaal contact in het ene jaar gaat samen met een slechtere financiële situatie in het volgende jaar.

Het is niet alleen naar voor die mensen dat ze in een isolement leven, het verklaart ook waarom het zo moeilijk is om deze groep te bereiken met sociale programma’s die erop gericht zijn mensen uit de armoede te halen. Hulp vragen wordt lastiger wanneer je je schaamt. En zo kan schaamte hen langer in armoede vasthouden. ”

Wat moet er volgens jou gedaan worden op het gebied van armoede- en schaamtepreventie?

“Allereerst moeten we erkennen dat er in Nederland wel degelijk armoede bestaat. Nu wordt nog wel eens gedaan alsof dat niet zo is, maar dat werkt juist contraproductief. Actief beleid om armoede te aan te pakken is absoluut nodig.

“We moeten erkennen dat er in Nederland wel degelijk armoede bestaat”

Om de schaamte te verminderen moeten maatschappelijke verschillen bespreekbaar worden en meer zichtbaar zijn. Een mooi initiatief, afkomstig uit Tilburg, is bijvoorbeeld de Quiet 500. Een glossy magazine, met verhalen van bekende en onbekende Nederlanders, waarin (stille) armoede wordt belicht. Als tegenhanger van de Quote 500. Wanneer mensen zien dat ook anderen worstelen met vergelijkbare problemen vermindert dat de schaamte. Hopelijk durven ze dan ook sneller hulp te zoeken bij financiële problemen.”

Proefschrift: Poor Psychology. Poverty, shame, and decision making.

Promovendus: Arnoud Plantinga (Dieren, 1989) voltooide zijn bachelor Psychologie en research master in Social & Behavioral Sciences aan Tilburg University en werkt nu als consumentengedragsonderzoeker bij de Autoriteit Financiële Markten.

Promotores: Marcel Zeelenberg en Seger M. Breugelmans

_Advertentie.