De impact van politieke excuses: ‘Gebroken beloftes zijn dubbel zo pijnlijk’

Landen bieden vaker excuses aan voor historische misstanden, zoals de slavernij en de Holocaust. Volgens promovendus Marieke Zoodsma leiden deze spijtbetuigingen op termijn tot teleurstelling bij slachtoffergroepen: ‘Voor hen zijn excuses een opstap naar herstelbetalingen, of vervolging van daders.’

‘Excuses’, ‘diskulpa’, ‘pardon’ en ‘apologies’. Met deze woorden bood oud-premier Mark Rutte in 2022 namens Nederland excuses aan voor het slavernijverleden. Politieke spijtbetuigingen voor historische misstanden lijken steeds vaker voor te komen.

Klopt dit vermoeden en belangrijker: zijn ze een effectief verzoeningsmiddel? Promovendus Marieke Zoodsma dook in de wereld van politieke excuses en analyseerde de betekenis en impact ervan in haar proefschrift ‘Make every word count: The expression and reception of political apologies for human rights violations across the world.’

In je proefschrift spreek je over een ‘tijdperk van excuses’, wat bedoel je daarmee?

‘Steeds vaker horen we in de media en het publieke debat over politieke excuses. En ook in de wetenschappelijke literatuur wordt gesproken van een ‘age of apology‘. Tegelijkertijd is er meer discussie over de vraag waarom deze excuses worden aangeboden en of ze wel gepast zijn. Voor mijn proefschrift ben ik daarom eerst gaan onderzoeken of de veronderstelling dat het aantal politieke excuses toeneemt – en dat we dus in een tijdperk van excuses leven – daadwerkelijk klopt.

‘Ik heb daarom een database aangelegd waarin wordt gekeken naar de karakteristieken van politieke excuses: wanneer zijn ze aangeboden, door wie, en waarvoor? Op basis van deze gegevens heb ik een tijdlijn opgesteld, waaruit bleek dat er sinds de jaren ’90 een duidelijke toename is in het aantal excuses dat landen aanbieden voor mensenrechtenschendingen.’

Hoe verklaar je deze toename?

‘Het vooral komt door het einde van de Koude Oorlog, denk ik. Dat conflict beheerste lange tijd de wereldpolitiek. Toen die spanningen wegvielen, ontstond er ruimte voor landen om zich te richten op het verleden en aandacht te geven aan de donkere bladzijdes uit de geschiedenis.’

In je proefschrift toon je aan dat de bevolking vaak weinig behoefte heeft aan politieke excuses. Waarom worden ze dan toch gemaakt?

‘Ja, dat is wel bijzonder, hè? In het onderzoek hebben we mensen uit El Salvador, het Verenigd Koninkrijk en Zuid-Korea gevraagd wat ze van politieke excuses vinden, en vooral hoe ze het vinden als het thuisland in hun naam excuses aanbiedt voor mensenrechtenschendingen.

‘Mensen die geen onderdeel zijn van de slachtoffergroep hadden vaak helemaal geen behoefte aan excuses. De slachtoffergroepen daarentegen hechten er juist veel waarde aan. Voor hen is die erkenning door een staatshoofd erg belangrijk.

‘Maar het probleem is wel dat slachtoffers de excuses meestal zien als een opstapje naar een breder verzoeningsproces, waarbij bijvoorbeeld herstelbetalingen of vervolging van de daders volgen. Dit leidt op de lange termijn vaak tot teleurstelling, omdat de rest van de samenleving denkt dat het met de excuses wel afgedaan is.

‘Die discrepantie is heel zichtbaar: slachtoffers zien excuses als een beginpunt, terwijl anderen het als een eindpunt beschouwen. Slachtoffers ervaren politieke excuses daardoor als gebroken beloftes, wat juist dubbel zo pijnlijk is.’

Zijn praktische maatregelen, zoals herstelbetalingen, op de lange termijn effectiever dan symbolische excuses?

‘Ik denk dat de erkenning van het leed en van de fouten die gemaakt zijn juist op symbolisch niveau erg belangrijk zijn, dat is niet te vergelijken met het uitkeren van een geldbedrag. Natuurlijk lost een excuus het leed niet op, maar het biedt wel erkenning op (inter)nationaal niveau.

‘Daarnaast willen veel slachtoffers eerst excuses, om het daarna te hebben over praktische maatregelen. Maar zoals we ook gezien hebben, worden de beloftes over die praktische maatregelen vaak niet nagekomen. Daar mogen excuusaanbieders nog wel in investeren.’

Terug naar het begin van dit gesprek: je verklaart de toename van politieke excuses door het einde van de Koude Oorlog. Aangezien de geopolitieke spanningen tegenwoordig toenemen, verwacht je daarom dat het aantal politieke excuses in de toekomst minder zal zijn?

‘Ik heb zelf ook nagedacht over de toekomst van het ‘excuustijdperk’. Blijven landen excuses aanbieden, of komt er een omslagpunt? Het kan ook zijn dat we in de toekomst excuses gaan aanbieden voor heel andere zaken dan mensenrechtenschendingen. Voor natuurrampen of het eten van vlees bijvoorbeeld. Maar dat is misschien nog iets te veel toekomstmuziek.

‘Wat mij wel zorgen baart, is de wereldwijde opkomst van populistische partijen. Die staan veelal afwijzend tegenover het aanbieden van excuses. Zo wil de PVV de excuses voor het slavernijverleden intrekken.

‘Dit is zorgwekkend. Niet alleen omdat ik denk dat politieke excuses een belangrijke rol vervullen, maar vooral omdat je ziet dat slachtoffergroepen zich hierdoor ernstig zorgen maken over hun positie. Het is voor hen onzeker of de beloftes die er voorheen gemaakt zijn nageleefd worden. Dat doet het verzoeningsproces uiteraard geen goed.’

_Advertentie.