Kiezen tussen de gevangenis en het gesticht

In welke mate is de Noorse massamoordenaar Anders Breivik toerekeningsvatbaar? En hoe zit het met James Holmes, de man die twaalf slachtoffers maakte in een Amerikaanse bioscoop? In Nederland is dat lastig te bepalen omdat we hier geen juridische standaard hebben voor het begrip ontoerekeningsvatbaarheid. En dat is niet echt handig, vindt bijzonder hoogleraar Forensische psychiatrie Gerben Meynen.

Op 20 juli 2012 liep James Holmes een bioscoop binnen in Aurora, Colorado, waar de nieuwste Batmanfilm voor het eerst werd vertoond. De man opende het vuur op de bioscoopbezoekers en maakte twaalf doden. Volgens getuigen had Holmes zijn haren oranje geverfd en noemde hij zichzelf The Joker, naar de gelijknamige schurk uit de Batmanfilm. Dat bij meneer Holmes een steekje los zit, daarover bestaat geen twijfel. Maar betekent dit ook automatisch dat hij ontoerekeningsvatbaar is?

Meynen besteedde uitgebreid aandacht aan dit probleem in zijn inaugurele rede Mad or Bad? Over de grenzen van de psychiatrie. De hoogleraar haalt artikel 39 uit het Wetboek van Strafrecht aan, het Nederlandse wetsartikel over toerekeningsvatbaarheid. Daarin staat: “Niet strafbaar is hij die een feit begaat, dat hem wegens de gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van zijn geestesvermogen niet kan worden toegerekend.” Volgens Meynen legt het artikel alleen maar vast dat ontoerekeningsvatbaarheid een reden kan zijn voor strafuitsluiting. Maar wanneer iemand ook werkelijk ontoerekeningsvatbaar is, daarover zegt het artikel niets. Meijnen: “In die zin heeft Nederland geen juridische standaard voor de toerekeningsvatbaarheid.” In de praktijk betekent dit dat Nederlandse rechters afhankelijk zijn van het oordeel van psychiaters, waardoor de medische wereld en de juridische wereld door elkaar lopen.

Dat is geen goede zaak, vindt Meynen. De hoogleraar Forensische psychiatrie stelt dan ook voor om in Nederland een juridische standaard te introduceren. Zodat het kraakhelder is hoe rechters ontoerekeningsvatbaarheid toetsen. Scheelt waarschijnlijk ook een hoop ophef in de media. Maar hoe geef je zo’n standaard vorm? In zijn inaugurele rede doet Meynen drie voorstellen van de hand.

Kijk eens over de landsgrenzen heen

Sommige landen hebben wel een standaard voor toerekeningsvatbaarheid opgenomen in het strafrecht. Het kan volgens Meynen geen kwaad om daar eens aandachtig naar te kijken. Zo hanteren een aantal landen bijvoorbeeld de M’Naghten Rule, gebaseerd op de beroemde rechtszaak uit 1843 tegen Daniel M’Naghten. Deze Britse meneer wilde Tory premier Sir Robert Peel vermoorden omdat hij ervan was overtuigd dat zijn politieke partij achter hem aanzat. In plaats daarvan schoot hij per ongeluk zijn secretaris door het hoofd. M’Naghten werd vrijgesproken omdat hij volgens de rechters niet wist wat hij deed op het moment van de daad. Een vlaag van waanzin, zogenaamd. Sommige landen voegen daar nog een element van controle aan toe. “Dus als je weliswaar weet wat je doet, maar je hebt geen echte controle over je handeling (bijvoorbeeld omdat een stem het je opdraagt), dan kun je ontoerekeningsvatbaar worden verklaard,” zegt Meynen. “Een voorbeeld van zo’n standaard is de Model Penal Code.”

Wat zegt de filosofie?

En dan vooral de ethiek, het gedeelte van de filosofie dat zich toelegt op morele vraagstukken. Kijk daar eens naar, zegt Meynen. Voordeel van de ethiek is dat zowel juridische studenten als medische studenten ermee bekend zijn. De ethiek kan dus bruggen slaan. Niet alleen tussen verschillende disciplines, maar ook internationaal. “Ethische intuïties worden vaak ver over de grenzen tussen mensen gedeeld,” meent Meynen. Het mooiste zou natuurlijk zijn als een juridische standaard kan worden afgemeten aan een universeel idee over toerekeningsvatbaarheid.

Verken de grens van de psychiatrische kennis

Wat voor invloed hebben psychiatrische stoornissen nu precies op onze beslissingen? Daarover weten we volgens Meynen nog niet voldoende. “Waarom hoeven sommige patiënten met schizofrenie aan sommige stemmen geen gehoor te geven, terwijl andere stemmen die ze horen direct hun gedragskeuze beïnvloeden? Weten we hoe moeilijk het is voor een kleptomaan om nooit te stelen?” Het zijn dit soort vragen waarop we een antwoord moeten vinden als we tot een juridische standaard willen komen, maar waarover we nog te weinig weten. Want we weten nog niet precies waarom sommige mensen met een stoornis gedragskeuzes maken die leiden tot een stafbaar feit en anderen niet. Wat dat betreft verwacht Meynen veel van de neuroehtiek en de neurolaw. “Dat zijn ook de terreinen, is mijn verwachting, waar in de toekomst over de toerekeningsvatbaarheid zal worden nagedacht – en waarin zij verder vorm zal krijgen.”

Gerben Meynen hield zijn inaugurele rede op vrijdag 25 januari in de aula van het Cobbenhagengebouw