Ontmanteling van de Tilburgse promotiefabriek

Proefschriften van betwijfelbare kwaliteit worden goedgekeurd, hoogleraren lopen weg met tonnen en familiebedrijven krijgen meer dan een miljoen euro betaald. Tilburg University is door de jaren uitgegroeid tot een promotiefabriek. Hoe heeft dat kunnen gebeuren, en wat heeft de universiteit eraan gedaan?

Als Wim Drees in januari 2015 begint als decaan van de faculteit geesteswetenschappen, stuit hij op een aantal onaangename verrassingen. Zijn voorganger, Arie de Ruijter, heeft in het verleden wel erg ongebruikelijke afspraken gemaakt met hoogleraren. Zo is er de afspraak met hoogleraar informatica Jaap van den Herik, die na zijn emeritaat in Tilburg lopende promoties afrondt, en daarvoor een vergoeding krijgt van vijfentwintig duizend euro per buitenpromovendus, en de helft voor internen. Met Ruben Gowricharn, van 2007 tot 2017 onbezoldigd hoogleraar aan Tilburg University, is ook een promotiepremie afgesproken.

Verder zijn er afspraken met drie onbezoldigde hoogleraren (waarover verderop) en vallen hoogleraar sociale psychologie John Rijsman en hoogleraar communicatie Sheila McNamee op. Rijsman is in 2000 vrijgesteld om buitenpromovendi te begeleiden en heeft promoties lopen bij geesteswetenschappen. McNamee is in 2012 aan de faculteit aangesteld als onbezoldigd hoogleraar, zodat ze promoties voor haar rekening kan nemen. Beiden nemen geen betalingen aan. Rijsman krijgt in 2014 van Arie de Ruijter wel het aanbod van 12.500 per promotie, maar wijst dat af.

Arie de Ruijter

Arie De Ruijter begon in 2000 als decaan van sociale wetenschappen, was daarna decaan van de kleine faculteit Communicatie en Cultuur die opging in geesteswetenschappen, waar hij van 2007 tot 2015 de decaan was.

Promotiefabriek

Arie de Ruijter tuigde een promotiefabriek op. Drees beraadt zich op stappen. Over Van den Herik zegt hij: “Ik zou die afspraken niet opnieuw maken. Maar ze waren gemaakt, dus ik had het gevoel dat we ons daar aan moesten houden.” Met McNamee, Rijsman en Gowricharn neemt hij wel contact op. Om opheldering te krijgen en zoveel mogelijk af te bakenen.

Aan Gowricharn, die handelde vanuit zijn bedrijf De Promotiekamer, stelt Drees voor om alleen te betalen voor promoties die uiterlijk 2017 door de promotiecommissies zijn goedgekeurd. En tegen een aflopende premie, omdat de promotiebonus die de universiteit krijgt, minder wordt. “Hij was er niet gelukkig mee, maar legde zich erbij neer.” Aan Rijsman wordt ook gevraagd af te bouwen. Na overleg met diens juridisch adviseur wordt besloten de promoties te verdelen over de faculteiten sociale wetenschappen en geesteswetenschappen.

In augustus blijkt dat er nog meer aan de hand is. Op de faculteitsbegroting staan opvallend grote betalingen. Het is bekend dat De Ruijter voor 30.000 euro per promotie begeleiding inhuurt, een derde van de promotiebonus. Zo realiseerde De Ruijter in zijn decanaat van 2007 tot 2015 tweeëndertig promoties, vier per jaar, terwijl een Tilburgse hoogleraar er gemiddeld 0,8 per jaar realiseert. Niet bekend is dat De Ruijter daarvoor een schoonheidssalon en een consultancybedrijf in de arm heeft genomen, zoals Drees ontdekt. Gealarmeerd stapt hij naar het College van Bestuur (CvB).

Bedrijfsrecherche

In het najaar van 2015 liggen er twee afspraken op tafel. De afspraken met hoogleraren, die ongebruikelijk zijn maar helder. En die met ondersteuners van De Ruijter, de schoonheidssalon en het consultancybedrijf, waarbij niet duidelijk is voor welke diensten er wordt betaald, en aan wie. Daarvoor wordt bedrijfsrecherche ingeschakeld. “Wij hebben wel iets anders te doen dan in dat soort dossiers duiken, en we hebben de expertise niet,” zegt rector magnificus Emile Aarts. Bovendien wil de universiteit niet de partij zijn die het bewijs verzamelt, én daar zelf over oordeelt.

Ook Drees zit niet stil. Aan Jaap van den Herik stelt hij voor om promoties te laten afronden door medewerkers van de faculteit. Daarop volgt een afwijzend bericht. De drie onbezoldigde hoogleraren die in januari nog met rust gelaten werden, worden ook benaderd. Met de eerste hoogleraar zijn geen financiële afspraken gemaakt en die heeft geen promoties gerealiseerd. De universiteit laat dat dienstverband doorlopen tot de einddatum.

Met de tweede hoogleraar is een premie van 10.000 euro per gerealiseerde promotie afgesproken. Dat wordt omgezet in een aanstelling van 0,2 fte. “Dan staat er géén aparte beloning op goedkeuren,” zegt Drees. “En wordt er niet beloond voor het goedkeuren van iets dat onder de maat is.” Bij de derde onbezoldigde hoogleraar zou zijn werkgever geld ontvangen voor gerealiseerde promoties. Ook daar wordt een kleine aanstelling van gemaakt. “Dit gebeurde allemaal in overleg met betrokkenen, zonder open kaart te spelen over wat er speelde rondom De Ruijter.”

Openbaarheid

Openbaarheid, daar wil de universiteit nog niet aan. Aarts: “We waren bezig met het onderzoek naar De Ruijter, dat in grote geheimhouding moest plaatsvinden. We hebben daarom besloten om alles wat de ontwikkelingen negatief kon beïnvloeden, niet naar buiten te brengen. En dus even niet naar Van den Herik te reageren. Hij had die contracten met De Ruijter gesloten, die zou onmiddellijk in beeld komen en dat was zeer onwenselijk.” De rechtsgang mocht niet belemmerd worden en de privacy van hoogleraren en promovendi stond voorop.

“Het onderzoek naar De Ruijter moest in grote geheimhouding plaatsvinden”

Niet dat De Ruijter uit beeld is. Voor vijf promoties die al gepland zijn voor het najaar van 2015, trekt het CvB een streep door zijn recht om als promotor op te treden. In september 2015 ontdekt de bedrijfsrecherche dat de twee bedrijven waar meer dan een miljoen euro naar is overgemaakt, op naam staan van een nicht en een neef van De Ruijter. Er volgt een gesprek tussen De Ruijter en het CvB, vertelt Drees. Ook de bedrijfsrecherche praat met hem, en met zijn nicht.

“Hij heeft geprobeerd uit te leggen hoe hij het zag, dat hij geen grenzen over ging.” Het onderzoek wordt december 2015 afgesloten, met een rapport aan het CvB. In april 2016 doet de universiteit aangifte tegen De Ruijter wegens vermoedens van verduistering en valsheid in geschrifte. Daarna blijft het stil.

Teveel gefactureerd

Eind 2016 gebeurt er weer iets. Van den Herik factureert op 5 oktober 2016 teveel voor een promotie, die ook intern is bekostigd. Bovendien zijn de regels voor facturering gewijzigd, laat de universiteit hem weten. Drees gaat het gesprek met Van den Herik aan. “We wilden heel precies op een rijtje zetten waar we het nog over hadden.”

Het gaat om zes proefschriften, waarvan er anno september 2018 drie zijn afgerond en drie nog lopen. Drees spreekt met Van den Herik’s juridisch adviseur en vraagt daarbij advies van de afdeling Juridische Zaken. Via die afdeling, en soms rechtstreeks, houdt hij het CvB op de hoogte.

Begin 2017 zijn Drees en Van den Herik eruit. Voor de zes promoties zal nog 75.000 euro betaald worden, blijkt uit een brief van 1 februari 2017. Dan gebeurt er iets onvoorziens. Op zaterdag 18 februari 2017 onthult onderzoeksjournalistiek radioprogramma Argos de betalingen van De Ruijter aan familieleden. De wereld hoort dat er iets speelt en De Ruijter, die niet weet dat er aangifte tegen hem is gedaan, hoort dat in de uitzending.

Drastische stappen

Hier neemt het CvB neemt de regie over in de zaak Van den Herik, zegt Drees. “Ze wilden een drastischere stap zetten, helemaal niet meer betalen.” Maakt de universiteit van stap op sprong angstige bewegingen, of is dit het logische moment? Aarts slaat met de hand op tafel. “Natuurlijk! De reden waarom we erover zwegen, was vervallen.”

Op 5 april 2017 gaat er een brief uit, waarin de universiteit erop aandringt af te zien van honorering. Het is zeer ongebruikelijk om betaald te krijgen per promotie en de universiteit wil tot een cultuuromslag komen. Bovendien staat het vertrouwen van de maatschappij in de academische wereld op het spel, aldus de universiteit.

Per brief van 22 mei 2017 komt het hoge woord eruit: de universiteit betaalt niet meer. “Van den Herik wilde nog met ons onderhandelen,” zegt Aarts. “Maar als je iets fout vindt voor een ton, dan is het ook fout voor vijftigduizend.”

Integere hoogleraar

Volgens Emile Aarts is Jaap van den Herik, die hij al vijfendertig jaar kent, een integere hoogleraar. Verwerpelijk noemt hij het gedrag van de hoogleraar informatica niet, wel vindt hij het “ongebruikelijk, en slecht uit te leggen.” Aan de wetenschappelijke kwaliteit van het werk twijfelt hij niet. De promoties zijn volgens Aarts zorgvuldig afgehandeld, de samenstelling van de commissies rouleerde voldoende. “Er was geen enkele aanleiding daar onderzoek naar te laten verrichten.”

Ondertussen, dagen na de Argos-uitzending, stelt Jasper van Dijk van de SP op 22 februari 2017 Kamervragen over de kwestie van betalingen aan familieleden. Van Dijk wil van onderwijsminister Bussemaker onder meer weten of het CvB de afspraak omtrent begeleidingswerkzaamheden niet had moeten afkeuren. Er volgen gesprekken tussen de universiteit en de Inspectie van het Onderwijs.

Bussemaker antwoordt op 20 april 2017 dat het CvB niet op de hoogte was van afspraken tussen De Ruijter en familieleden, en dat de universiteit bij ontdekking daarvan in 2015 maatregelen heeft getroffen. De universiteit heeft de inspectie niet ingelicht over het bestaan van afspraken met hoogleraren, laat persvoorlichter Tineke Bennema weten.

Rechtszaak

De universiteit betaalt niet meer, maar Jaap van den Herik laat het er niet bij zitten. Hij daagt de universiteit voor de rechter. De universiteit besluit niet te schikken, maar de zaak te verdedigen. Daarmee wordt een verlies geriskeerd, en bij een vonnis zal openbaar worden dat er ongebruikelijke afspraken zijn gemaakt met hoogleraren.

De universiteit wil een signaal afgeven, zegt Aarts. Intern door regels rondom (buiten)promovendi aan te scherpen. Een tweede promotor is nu bijvoorbeeld verplicht en buitenpromovendi moeten minstens twee jaar voor de beoogde promotiedatum ingeschreven staan. “Wij zijn geen ezel die zich twee keer aan dezelfde steen stoot.” Extern door te laten zien dat de universiteit de afspraken onethisch vindt. “Het gaat om belastinggeld, we hadden het gevoel dat we naar de samenleving toe iets moesten doen. Dat die zegt, dat heb je goed gedaan.”

Het verweer van de universiteit komt erop neer dat de afspraak onwenselijk is, en dat de universiteit er niet aan gehouden kan worden. Dat zou onder meer in strijd zijn met maatschappelijke belangen en de openbare orde. De rechter wil dat niet zomaar aannemen en vindt dat de universiteit meteen actie had moeten ondernemen, toen de afspraak met Van den Herik was ontdekt.

Bovendien heeft de universiteit in de tussentijd doorbetaald, oplopend tot het uitgekeerde totaalbedrag van 224.445 euro. Aarts legt uit dat de universiteit de kwestie zorgvuldig wilde onderzoeken, maar de universiteit wordt met het vonnis van 18 juli 2018 desondanks in eerste aanleg in het ongelijk gesteld.

Tekst gaat verder na kader

Dagboeken

Op zaterdag 1 september, anderhalve maand na het vonnis, onthult Argos dat ook Ruben Gowricharn betaald heeft gekregen voor promoties, negen keer 35.000 euro en één keer 24.000 euro. Opgeteld bij de betalingen aan Van den Herik, inclusief de vastgestelde 75.000 euro, brengt dat het totaalbedrag dat betaald wordt aan deze twee promotoren op 638.445 euro.

Een week later, op 8 september, gaat Argos in op de zevenenzeventig proefschriften die John Rijsman heeft begeleid. Hoogleraar evolutionaire sociale psychologie Bram Buunk aan de RUG leest er zes, en stelt dat het geen proefschriften zijn. “Geen van die dissertaties bevat iets van onderzoeksgegevens.” Het zijn volgens Buunk beschrijvingen van een lange weg van zelfontdekking, een soort dagboeken, waar geen empirische onderzoeksgegevens in voorkomen. Rijsman weerspreekt dat, volgens hem heeft Buunk de ontwikkelingen in de sociale psychologie niet gevolgd. De proefschriften bevatten gedisciplineerde zelfreflecties, en die zijn net zo empirisch als vragenlijsten, aldus Rijsman.

En nu?

De OCW-ministers Arie Slob en Ingrid van Engelshoven gaan Tilburg University om opheldering vragen, en gaan ook in gesprek met de VSNU. De ministers zullen zich afvragen waarom Tilburg University zoveel dubieuze praktijken kent. De universiteit wijst er op dat academisch ondernemerschap rond de eeuwwisseling werd aangemoedigd, zo kwamen er ook veel buitenpromovendi in beeld. Bovendien was de relatie tussen hoogleraar en leerling voorheen individueel ingekleed, zegt Drees. Een hoogleraar, en zeker een decaan, kon zonder veel controle te werk gaan.

Wanneer komt er een eind aan de schandalen? Voor de universiteit als geheel is die vraag moeilijk te beantwoorden. Gezien het ondernemende verleden zijn andere ongebruikelijke afspraken niet ondenkbaar, ook niet aan andere faculteiten. Maar bij de faculteit die vandaag bekendstaat als Tilburg School of Humanities and Digital Sciences lijken de zaken op orde gebracht. Drees: “Het is moeilijk om te zeggen dat iets er niet is, maar ik denk dat ik de faculteit inmiddels goed ken. Ik ben ervan overtuigd dat dit het is.”

Jaap van den Herik wil geen uitspraken doen over de kwestie, zolang er nog hoger beroep ingesteld kan worden door de universiteit. Dat kan tot uiterlijk 18 oktober.

Ruben Gowricharn stelt dat De Promotiekamer “alle kosten, risico’s van uitval en lasten van extra begeleiding voor haar rekening nam.” De uitval was volgens Gowricharn hoog en bovendien duurde een promotie zes a zeven jaar, waardoor de vergoeding gemiddeld genomen niet hoog was. Ook stelt Gowricharn dat niet Arie de Ruijter de promotiepremie met hem heeft afgesproken, maar toenmalig rector Philip Eijlander.

Philip Eijlander zegt dat hij pas hoorde van de afspraak met Gowricharn door de uitzending van Argos. “Ik heb met geen enkele afspraak ingestemd die tot gevolg heeft dat promotores geld ontvangen voor hun begeleidende activiteiten. Dat is ook te gek voor woorden, het gaat immers om regulier werk.”

Update 17-9-2018, 9:46u. In een eerdere versie van dit artikel schreven we: ‘Op de vraag van Univers of de inspectie is ingelicht over het bestaan van afspraken met hoogleraren, komt vanuit de universiteit ondanks navraag geen antwoord.’ Daags na publicatie kwam alsnog het antwoord: dat is niet gebeurd.

Bekijk meer recent nieuws

Schrijf je in voor onze nieuwsbrief

Blijf op de hoogte. Meld je aan voor de nieuwsbrief van Univers.