Zijn we van nature goed of slecht? Hopelijk biedt deze crisis een antwoord

In tijden van crisis zijn het vaak de sociale wetenschappers die extra oplettend zijn. Een crisis biedt hun een levensecht experiment en daarmee een uitzonderlijke inkijk in de menselijke natuur. Dé vraag die dan altijd weer opsteekt is of de mens van nature goed of slecht is. Hoewel velen hun hoofd al over dit thema hebben gebogen, lijkt er nog steeds geen uitsluitsel te zijn. Brengt de coronacrisis ons het verlossende antwoord?

Lege schappen, winkelwagens uitpuilend van het toiletpapier en mensen die vechten om het laatste pak pasta. Op het eerste oog leek dit de primaire reactie te zijn van mensen tijdens deze crisis. Maar nadat we even knipperden met onze ogen, zagen we dat er meer was dan alleen mensen die hun eigenbelang nastreefden: de gemeenschapszin brak door. Mensen hielpen hun kwetsbare buren met boodschappen doen of zetten een teddybeer voor het raam zodat kinderen leuk buiten konden spelen. Twee heel verschillende reacties op dezelfde crisis. Wat zegt dit over de mens?

Op zoek naar onze morele kern

De zoektocht naar de morele kern van de mens is er een die al eeuwen geleden begon. Hierdoor heeft hij ook vele veronderstelde ontdekkers gekend. Een bekende theorie op dit gebied is de zogenaamde vernistheorie. Deze theorie gaat ervan uit dat de morele beschaafdheid van mensen slechts bestaat uit een dun laagje vernis. Zodra dit dunne laagje eraf valt door een crisis als deze, zou onze wrede en egoïstische aard naar boven komen.

Na jaren van instemmende geluiden, is de status van de vernistheorie echter aan het wankelen gebracht binnen de wetenschap. Een van de eersten die dit idee in twijfel trok, was vooraanstaand primatoloog Frans de Waal. Op basis van zijn onderzoek naar primaten kwam hij tot de conclusie dat onze natuur juist getekend wordt door gevoelens van empathie en troost, de bouwblokken van moraliteit.

Recentelijk heeft ook historicus Rutger Bregman met zijn boek De meeste mensen deugen een wat hoopvoller mensbeeld geschetst. Volgens Bregman zijn we van nature in staat tot zowel het goede als het slechte. Hij vergelijkt het met het hebben van een goed en een slecht been, het is maar net welke we trainen.

“Er bestaat in de wetenschap geen consensus over de vraag of crises een negatieve of positieve invloed hebben op de menselijke natuur”

Het lijkt er dus op dat we langzaam verschuiven van een negatieve kijk op de menselijke natuur naar een meer positieve. Daarom komt de huidige wereldcrisis op een uitermate interessant moment. Het kan ons laten zien of er enige waarheid schuilt in de vernistheorie of dat we inderdaad meer op elkaar mogen vertrouwen vanwege onze innerlijke goedheid.

Olga Stavrova, sociaal psychologe aan Tilburg University, denkt echter dat we onze verwachtingen moeten temperen. “Er bestaat in de wetenschap nog geen consensus over de vraag of crises, dreigingen en schaarste een negatieve of positieve invloed hebben op de menselijke natuur.” Dit zou betekenen dat ook deze crisis niet de potentie heeft om met een doorslaggevend antwoord te komen, simpelweg omdat het antwoord niet duidelijk naar een kant leunt. Dit kan deels verklaard worden door de vele psychologische processen die actief zijn.

Schaarste

Egoïstisch gedrag tijdens een crisis wordt voornamelijk veroorzaakt door schaarste. Stavrova: “Er is bewijs dat schaarste en toenemende concurrentie om middelen mensen minder sociaal maakt.” We zagen dit gebeuren met alle hamsterende mensen toen het virus net Europa was binnengedrongen. Blijkbaar schakelen we gemakkelijk over op overlevingsmodus wanneer we het gevoel krijgen dat ons bestaan bedreigd wordt. Zodra de dreiging afneemt en de paniek overgewaaid is, richten we ons weer op onze medemens. Dat is wat er nu gebeurt.

Omdat we op dit moment niet van werkelijke schaarste kunnen spreken, moeten we ons afvragen of we wel met een echte crisis te maken hebben. Misschien is de vernislaag er nog niet compleet afgesleten? “Inderdaad, een gemiddelde consument in Nederland heeft waarschijnlijk nog geen echte schaarste ervaren tijdens de coronacrisis”, zegt Stavrova. “Veel mensen hebben echter substantiële delen van hun inkomen verloren, kunnen hun beroep niet meer uitoefenen en weten niet meer hoe ze de kost moeten verdienen.” Dus ondanks dat er voor de samenleving als geheel geen schaarste heerst, bestaat die wel op persoonlijk niveau.

Egoïstische landen

Niet alleen op een persoonlijk niveau constateren we zelfzuchtige neigingen, maar ook op internationale schaal zien we dit terug. Landen sluiten massaal hun grenzen, waardoor het opnieuw duidelijk wordt dat de belangrijkste taak van een staat is om voor de eigen burgers te zorgen en hen te beschermen. Men kan zich intussen afvragen in hoeverre dit een egoïstische daad is. Uiteindelijk gaat het ten koste van henzelf. Dit geldt zeker voor landen die gedijen bij toerisme.

Een beter voorbeeld vinden we binnen de EU. Hier weigerden enkele noordelijke staten, onder aanvoering van Nederland, middels een solidariteitsfonds te betalen voor de schulden van zuidelijke staten. Zij beweerden dat het niet hun schuld was dat landen als Italië en Spanje geld tekort kwamen en dus vonden ze dat ze er niet verantwoordelijk voor gehouden konden worden. Afgezien van deze ongemakkelijke houding van de noordelijke landen, valt er iets voor te zeggen. De zuidelijke staten hebben namelijk hoge schulden opgebouwd in de vooronderstelling dat de EU ze te hulp zou schieten zodra de nood aan de man zou komen.

“Groepen nemen meer egoïstische en minder pro-sociale beslissingen”

Misschien is al dit egocentrische gedrag van landen een weerspiegeling van ons als individuen en is wat gebeurt op internationaal niveau een uitvergroting van ons persoonlijke gedrag. Stavrova denkt echter niet dat dit het geval is. “Overheidsbeslissingen worden vaak gemaakt binnen groepen – consulenten en adviseurs – en zijn dus vatbaar voor bepaalde groepsprocessen. Studies hebben aangetoond dat groepen meer egoïstische en minder pro-sociale beslissingen nemen.” Ze denkt dus dat er op interstatelijk niveau minder solidariteit heerst dan tussen individuen.

Toch moeten we niet te pessimistisch zijn over wat er gebeurt tussen al die landen. Uiteindelijk zijn ze het eens geworden over het solidariteitsfonds, wat heeft geresulteerd in een financiële tegemoetkoming voor die landen die het hardst worden geraakt in deze crisis. Bovendien hebben landen onderling medische apparatuur en personeel uitgewisseld met als gezamenlijk doel het virus onder de tafel te krijgen. Het heeft er dus alle schijn van dat solidariteit aan de winnende hand is op internationaal niveau.

Aan de andere kant is er altijd nog ruimte voor de ware cynicus om sporen van zelfzuchtigheid te vinden onder die laag van solidariteit. “Mensen die er een negatief mensbeeld op nahouden zoeken eerder naar tekens van egoïsme dan anderen”, merkt Stavrova op. “Er zijn studies die laten zien dat mensen gemiddeld de voorkeur geven aan egoïstische verklaringen van andermans pro-sociale gedrag.” De cynische reflex op landen die onderling steun bieden aan elkaar is dat ze dit doen voor hun eigen belang. Per slot van rekening zijn het tegelijkertijd gewoon handelspartners.

De mensheid verenigd

Over het algemeen zien we een duidelijke opkomst van eenheid en solidariteit tijdens deze periode. Het is uniek om te zien hoe de overheidsbevelen om binnen te blijven en evenementen te cancelen door de meesten zonder al te veel weerstand worden opgevolgd, alles omwille van het neerhalen van het virus. Het lijkt erop dat we onze handen moeiteloos ineenslaan wanneer er iets groters op het spel staat.

Voor Stavrova is dit gedrag allesbehalve een verassing. “Samenwerking tussen mensen lijkt een intuïtief en natuurlijk verschijnsel. Dit is getest in situaties waarin mensen weinig beraadslagingstijd hadden, wat zorgt voor tijdsdruk. In zulke situaties werken mensen eerder samen dan dat ze uit elkaar vallen.” Dit vermogen om samen te werken heeft ons waarschijnlijk gebracht tot de dominante positie waar we vandaag de dag als soort staan.

“Gemeenschappelijke tegenspoed kan mensen laten geloven dat ze een gezamenlijke vijand hebben”

Deze collectieve beweging naar elkaar toe kan ook worden begrepen via het ontstaan van een gezamenlijke vijand dat een soort ‘in-hetzelfde-schuitje gevoel’ creëert. “Gemeenschappelijke tegenspoed kan mensen laten geloven dat ze een gezamenlijke vijand hebben”, zegt Stavrova. “Dit leidt tot een versterking van het saamhorigheidsgevoel.” Door dezelfde vijand te hebben – het virus in dit geval – wordt het makkelijker om interpersoonlijke overeenkomsten te zien. Zij hebben te maken met dezelfde problemen als wij, wat resulteert in raakvlakken en een vorm van identificatie met elkaar. Het discours verandert van ‘zij’ en ‘wij’ naar allen: ‘wij’.

Besmettelijk gedrag

Wat deze crisis ons tot nog toe heeft laten zien, is meer tekens van solidariteit dan van egoïsme. Tegelijkertijd moeten we de vernistheorie nog niet volledig afschrijven, omdat ware schaarste en competitie zich nog niet hebben voorgedaan. Vanwege het feit dat ook deze crisis ons niet het perfecte eenduidige antwoord lijkt te kunnen bieden waar we op gehoopt hadden, is het misschien tijd om onze tweezijdige natuur te accepteren. We hebben zowel egoïstische als solidaire trekken. Welke zich laten zien hangt af van de situatie waarin we ons bevinden.

Dit impliceert niet dat we ons simpelweg moeten overgeven aan de omringende factoren. We weten misschien niet hoe onze morele kern eruit ziet, maar volgens Stavrova is er één ding dat we wel weten. “Het gedrag van anderen is een krachtige factor wat betreft het vormen van ons eigen gedrag; het is besmettelijk. Zowel het zelf handelen op een solidaire wijze als het verspreiden van informatie over het pro-sociale gedrag van iemand anders zijn manieren om dit gedrag te bevorderen en het egoïsme te ondermijnen.” Het goede voorbeeld geven is dus belangrijker dan ooit.

_Advertentie.