Atlas of European Values: van progressieve babyboomer naar conservatieve jongere

Atlas of European Values: van progressieve babyboomer naar conservatieve jongere

Hoe denken Europeanen over abortus, seksuele geaardheid, solidariteit en migratie? De recent uitgekomen Atlas of European Values: Change and Continuity in Turbulent Times geeft antwoord op die vragen en meer. Univers sprak over het belang van dit grootschalige Europese onderzoek met Tim Reeskens, nationaal programmadirecteur van de European Values Study in Nederland en Inge Sieben, binnen het EVS-team verantwoordelijk voor valorisatie en impact.

Tim Reeskens en Inge Sieben. Beeld Dolph Cantrijn

Europeaan of Nederlander? Over die vraag hoeven de Tilburgse universitair hoofddocenten sociologie, Inge Sieben en Tim Reeskens, niet lang na te denken: kiezen hoeft niet. “Veel van onze respondenten geven aan dat ze het allebei zijn, je kunt meerdere identiteiten hebben”, vertelt Sieben. “Ik voel mezelf in ieder geval Nederlander en Europeaan.” Daar sluit Reeskens zich volmondig bij aan. Hoewel, nu nog even Belg en Europeaan: “ik zit in naturalisatie.”

Wat bindt Europa, vroeg een aantal Tilburgse en Leuvense onderzoekers zich eind jaren 70 af. Of eigenlijk: “de christelijke waarden, zijn die er nog wel?”, specificeert Sieben. Het was het begin van een onderzoek dat ondertussen al ruim veertig jaar voortduurt: de European Values Study (EVS). Al vrij snel werd de insteek verbreed naar vragen over onder meer familie, werk, migratie en democratie. De eerste dataverzameling vond plaats in 1981, in de lidstaten van de toenmalige Europese Gemeenschap (EG), de voorganger van de huidige EU. Het bleek een schat aan informatie en inzichten op te leveren en men besloot om het onderzoek met enige regelmaat te herhalen.

Een omvangrijke klus

En dus gaan er iedere negen jaar onderzoekteams op bezoek bij 1500 random geselecteerde landgenoten in vrijwel alle Europese landen, EU en niet-EU. Van IJsland tot Portugal en van Rusland tot Groot-Brittannië. Met vragen over hoe ze het zouden vinden om naast iemand te wonen die homoseksueel is, of ze graag een sterke leider willen in hun land die niet gebonden is aan verkiezingen en hoe tevreden ze zijn met hun leven met (of zonder) kinderen. De resultaten komen terecht in de Atlas of European Values. Waarvan de laatste editie onlangs voor het eerst open press is uitgebracht.

Het is iedere keer weer een omvangrijke en ingewikkelde klus vertelt Sieben: “De onderzoeksteams uit de verschillende landen zijn zelf verantwoordelijk voor de data-verzameling en voor de financiering. We werken met interviewers die de mensen thuis bezoeken en daar hangt een vrij hoog prijskaartje aan. Dat het telkens weer lukt om dit in zoveel landen voor elkaar te krijgen vind ik eigenlijk best knap.”

Mensen geven gedurende hun leven vaak dezelfde antwoorden op vragen over hoe ze aankijken tegen abortus en euthanasie

Soms lukt het ook niet vult Reeskens aan: “Je ziet op de kaartjes in de atlas enkele grijs gekleurde landjes, waaronder België en Ierland, daar is het niet gelukt om de financiering rond te krijgen. En dus hebben we geen data uit die landen. Heel spijtig.”

Stabiele waarden

Het belang van al die data zit volgens de sociologen niet in de eerste plaats in het duiden van actuele vraagstukken als: wat vindt de Europeaan van de toegenomen vluchtelingenstroom uit Oekraïne? Of: hoe is het vertrouwen in de huidige politieke leiders? “Daar zijn andere soorten peilingen en onderzoeken voor”, aldus Reeskens. “Het is voor ons echt de bedoeling om goed zicht te krijgen op sociale verandering, of de waarden van een samenleving door de tijd heen stelselmatig veranderen. Wij werken daarom met een grote tijdspanne, de laatste dataverzameling was in 2017 en de volgende is pas in 2026.”

Uit eerder onderzoek blijkt dat mensen over het algemeen vrij stabiel zijn in hun waarden en opvattingen. De meeste mensen geven gedurende hun leven vrijwel dezelfde antwoorden op vragen over welk politiek systeem ze prefereren of over morele onderwerpen, zoals hoe ze aankijken tegen abortus en euthanasie. De grootste verandering in waarden vindt volgens de onderzoekers plaats tussen de verschillende generaties.

Bron: Halman, L., Reeskens, T., Sieben, I., & van Zundert, M. (2022). Atlas of European Values: Change and Continuity in Turbulent Times. Tilburg Open Press TiU: https://openpresstiu.pubpub.org/pub/atlasevs/release/5

“Een generatie is een groep mensen die op eenzelfde manier is opgegroeid, in dezelfde tijd, met specifieke economische, politieke en culturele omstandigheden”, legt Sieben uit. “De waarden die je hebt hangen nauw samen met wanneer en hoe je bent opgegroeid, in welke context. In de European Value Study volgen we de generaties door de tijd heen. Zo zien we welke antwoorden de groep die is opgegroeid in de jaren zestig geeft in 1981, 1990, 1999, 2008 en in 2017. In elke volgende dataverzameling komen er bovendien weer nieuwe generaties bij.”

Conservatievere jongeren

Wat er na decennia generaties volgen het meest opvalt? Samenlevingen en vooral de jongste generaties worden niet progressiever. Het is een ontwikkeling die sociaal wetenschappers ook wel culturele “backlash” noemen. Reeskens: “Uit de meest recente dataverzamelingen van 2008 en 2017 blijkt dat de jongste generaties, geboren in 1990 en 1999, iets minder progressieve en iets meer autoritaire waarden omarmen.” Twintigers en dertigers oordelen over het algemeen minder positief over abortus, echtscheiding, euthanasie en zelfdoding, dan bijvoorbeeld de babyboomgeneratie. Ook zien ze niet-democratische regeringsvormen zoals experts die beslissingen voor het land nemen of een sterke leider die zich niets hoeft aan te trekken van het parlement en verkiezingen meer zitten

Verrassend, volgens de Tilburgse sociologen. Veel sociaal wetenschapers gingen er lange tijd vanuit dat de progressiviteit van nieuwe generaties steeds meer groeit, door een toename in welvaart en opleiding en een verminderde religiositeit. Ook wel de moderniseringstheorie genoemd.

Toekomstig onderzoek moet aantonen of de jongste generaties conservatiever blijven

Een eenduidige verklaring voor de terugkeer naar een meer conservatieve denkwijze hebben de wetenschappers nog niet. Onzekerheid over de toekomst lijkt in ieder geval een rol te spelen. Reeskens: “Het idee dat eigenlijk elke job bedreigd wordt door technologie zoals zelflerende systemen en dat ook alles efficiënter gaat vanwege technologisering leidt tot de onzekerheid, ga ik nog wel baan hebben, hoe ziet die eruit? Of denk aan de spanning op de huizenmarkt, kan ik nog wel woning krijgen? Die economische onzekerheid vertaalt zich mogelijk in meer conservatieve waarden.”  

Volgens Inge Sieben is ook het culturele aspect belangrijk. “De ‘progressievere babyboomers’ zijn opgegroeid in een tijd waarin de kerk nog erg de dienst uitmaakte, die konden zich daartegen verzetten en zo hun identiteit voor zichzelf scheppen. Maar jongeren nu, waar kunnen die hun identiteit vandaan halen? Die zijn zoekend, wie ben ik en waar hoor ik bij?”

Toekomstig onderzoek zal volgens beide sociologen moeten aantonen of deze jongste generaties inderdaad traditioneler en conservatiever in hun waarden blijven, en of dit ook voor de generaties na hen zal gelden.

Minder solidair

Een andere opvallende trend die de onderzoekers ontwaren: Nederlanders lijken steeds minder solidair met elkaar. Reeskens: “Als het gaat om bezorgdheid ten opzichte van bijvoorbeeld werklozen of zieken en met het mensdom in het algemeen, blijkt dat Nederlanders daarin wat zijn achteruitgegaan. Je ziet dat we gemiddeld genomen vinden dat je je eigen dingen mag denken en mag zijn wie je bent, maar dat gaat blijkbaar ook gepaard met minder bezorgdheid om elkaar.”

Sommige collega sociologen vragen zich volgens Reeskens af of de Nederlander individualistischer is geworden. “Dat je meer en meer je eigen levenspad moet uitkiezen, maar daardoor ook minder kan rekenen op anderen? Dat is iets om over na te denken en in de gaten te houden de komende jaren.”

Gevoelige thema’s bespreekbaar maken

De berg aan EVS-data is niet alleen interessant voor onderzoekers, maar geeft ook beleidsmakers en politici inzicht in de waarden van hun burgers. “We hebben de Atlas of European Values begin mei in Brussel gepresenteerd en daar is hij goed ontvangen. Omdat deze atlas helemaal open access is, kunnen we hem gemakkelijk verspreiden. De komende tijd gaat hij dan ook richting allerlei politici in Europa”, aldus Sieben.

Leraren vinden het spannend om de acceptatie van homoseksualiteit met hun leerlingen te bespreken

Een andere belangrijke bestemming zien de onderzoekers in het onderwijs. Sieben: “Ik ben coördinator van het internationaal project, European Values in Education, EVALUE, daar maken we lesmateriaal met de kaarten en grafieken uit de atlas. Leerlingen kunnen er onder andere interactieve kaarten maken die laten zien hoe Europeanen over een breed scala aan onderwerpen denken. Ook kunnen ze de waarden tussen landen, tijd en verschillende groepen in de samenleving met elkaar vergelijken.”

Het kan een mooie manier zijn om gevoelige thema’s bespreekbaar te maken in een klas vol pubers vertelt Siebers verder. “Leraren vinden het best spannend om onderwerpen zoals de acceptatie van homoseksualiteit of van bepaalde migrantengroepen met hun leerlingen te bespreken. Door jongeren dezelfde vragen te laten invullen als onze respondenten leren ze na te denken over hun eigen standpunten en er met klasgenoten over te praten.”

Zelf een kijkje nemen? Je vindt de Atlas of European Values hier.

Advertentie.

Bekijk meer recent nieuws

Schrijf je in voor onze nieuwsbrief

Blijf op de hoogte. Meld je aan voor de nieuwsbrief van Univers.